سال رمان

محمد مقدسی   

هیجان‎‌‎ها و هرج‎‌‎ومرج سال‎‌‎های اولیه انقلاب به پایان رسیده و از پیروزی بزرگ ایران در فتح خرمشهر یک سال ‎‌‎گذشته بود. وضعیت سیاسی به سمت ثبات پیش می‎‌‎رفت. داستان کوتاه به تنهایی نمی‌توانست پاسخگوی روایت وضعیت سرزمین باشد، از همین رو سال‎‌‎های دهه60 سال‎‌‎های بلوغ رمان‎‌‎نویسی بود. رمان زمینه مناسب را برای پرورش روایت و شخصیت فراهم می‎‌‎کرد و در عین حال وسعت آن سبب می‎‌‎شد نویسنده بتواند به همه زوایای تاریک جامعه به سرعت در حال تغییر، نظر بیفکند. در این سال جعفر مدرس‌صادقی یکی از بهترین رمان‎‌‎های خود با نام «گاوخونی» را منتشر کرد. گاوخونی در بردارنده همه ویژگی‎‌‎های جهان داستانی نویسنده‎‌‎اش بود؛ از لحن ثابت و یکنواخت نثر پخته مدرس صادقی گرفته که به خلق فضای وهم‎‌‎آلود کمک می‎‌‎کرد تا پیرنگی که در ظاهر خطی بود، اما هر چه جلوتر می‎‌‎رفت فضایی رویاگونه به‎‌‎خود می‎‌‎گرفت. مدرس‌صادقی نسبت به واقعیت بدبین بود. او این بدبینی مدرن را با دانش وسیعش از ادبیات کهن ایران در هم ‎‌‎آمیخته بود و آنچه خلق کرده بود پاسخی تاریخی و تمثیلی به وضعیت انسان ایرانی در جهان پرسرعت اکنون بود. گاوخونی رمان کوچک بزرگی بود که مانند هر اثر بزرگی احساسات متناقضی را در خواننده برمی‎‌‎انگیخت. دو اثر «چاه به چاه» و «آواز کشتگان» از رضا براهنی در این سال، در کنار «بعد از عروسی چه گذشت» را می‎‌‎توان سه‎‌‎گانه‎‌‎ وقایع‎‌‎نگاری زندان دانست. براهنی در این آثار به سراغ دوران قبل از انقلاب رفته‎‌‎ و تلاش کرده بود سندی تاریخی برای دوران خفقان و استبداد بنویسد. قهرمانانش توسط ساواک دستگیر و در زندان شکنجه می‎‌‎شدند. قهرمانان براهنی در واقعیت داستانی توسط یک نظام طاغوتی زندانی بودند، اما در معنای استعاری قهرمانان براهنی در زندان‎‌‎های کابوس‎‌‎ها و هراس‎‌‎های روانی خود گرفتار بودند. با اینکه نویسنده جنبه‎‌‎های روانشناسانه را برای عمق بخشیدن به رمانش وارد داستان کرده‎‌‎ بود، اما حضور پررنگ خودش در داستان به وجه هنری آثارش لطمه فراوانی زده بود. «جلال آریان» قهرمان ثابت جهان داستانی اسماعیل فصیح در این سال با رمان «ثریا در اغما» در بازار کتاب‎‌‎های داستانی حضور داشت. فصیح این بار آریان را با جنگ و تبعات آن روبه‎‌‎رو کرده بود و اثری در ژانر ادبیات جنگ خلق کرده بود. جلال آریان در ابتدای جنگ برای نجات و کمک به ثریا از آبادان به پاریس می‎‌‎رفت. او در پاریس در جمع دوستانش که قبل یا بعد از انقلاب به فرانسه مهاجرت کرده‎‌‎ بودند حاضر می‎‌‎شد و گزارشی از روزگار رقت‎‌‎انگیز آنان در غربت به خواننده عرضه می‎‌‎کرد. رمان در قسمت‎‌‎هایی به تکرار می‎‌‎افتاد و جذابیت معمایی و تعلیقی کارهای قبلی فصیح را نداشت، علاوه بر این رویکرد این اثر هم به جنگ و هم به جمع‎‌‎های روشنفکرانه خارج‎‌‎نشینان، رویکردی انتقادی بود، به همین‎‌‎خاطر هم از سمت منتقدین و هم از سمت مردم چندان موردتوجه قرار‌نگرفت.