سال حیرانی

حسنا مرادی  

سال1361، سالی بود که در آن جنگ خانمان‌سوز از شمال‎‌‎غرب تا جنوب‎‌‎غرب ایران را درگیر خود کرده و تبدیل به مهم‎‌‎ترین دغدغه و مسئله مردم و کشور شده بود. واکنش بسیاری از نویسندگان و روشنفکران به این دغدغه، حیرانی بود؛ آنها حیران از اتفاقاتی که در کشور در حال رخ دادن بود، هنوز نتوانسته بودند جایگاه خود را در این موقعیت پیدا کنند. به همین‎‌‎خاطر در سال‎‌‎های اول دهه 1360رمان‎‌‎ها و مجموعه‎‌‎ داستان‎‌‎های کمی منتشر شدند و بازار نشر ادبیات داستانی، بازاری خلوت بود.
«زمین سوخته» سومین اثر از سه‎‌‎گانه احمد محمود مهم‎‌‎ترین اثر چاپ ‎‌‎شده در این سال بود. این کتاب شرح تجربه‎‌‎های قهرمان داستان در شهری جنگ‎‌‎زده و مورد هجوم قرار گرفته در 3‎‌‎ماه اول جنگ بود. در این رمان، قهرمان داستان که در ابتدای جنگ، با عینکی آرمانی به جنگ نگاه می‎‌‎کرد، در پایان رمان با ویران شدن خانه و محله‎‌‎اش، آرزوهای شریفش را بر باد رفته می‎‌‎دید و چشم‎‌‎اندازش چیزی جز پوچی نبود. در واقع جنگی که از نگاه راوی در ابتدای داستان، دفاع و پایداری بود، در پایان داستان تبدیل به مرگی پوچ و تهی می‎‌‎شد. مجموعه‎‌‎داستان «زیارت» از قاسمعلی فراست دیگر اثر ادبیات جنگ در این سال بود که چنگی به دل نمی‎‌‎زد. رویکرد داستان‎‌‎های این اثر به جنگ تحمیلی، رویکردی ارزشی و شهادت‌طلبانه بود اما شخصیت‎‌‎پردازی‎‌‎ بد و گفت‎‌‎وگو‎‌‎های مصنوعی سبب شده بود قصه‎‌‎ها ارزش ادبی خاصی نداشته باشند. رضا براهنی هم در این سال کتاب «بعد از عروسی چه گذشت» را چاپ کرد. داستان این رمان که زمینه شکل‎‌‎گیری وقایع آن در قالب ادبیات انقلابی دسته‎‌‎بندی می‎‌‎شد، خیلی زود خود را از زمینه جدا می‎‌‎کرد و تبدیل به داستانی تمثیلی از زندگی روشنفکران زمانه می‎‌‎شد. هراس‎‌‎های جنسی قهرمان مهم‎‌‎ترین عامل کنش او در نیمه دوم داستان بودند و داستان با پایانی باز در فضای خواب و بیداری به اتمام می‎‌‎رسید. سال1361، شاهد انتشار چند رمان‎‌‎ فقرنگارانه هم بود؛ «یقه ‎‌‎چرکین‎‌‎ها» نوشته خسرو نسیمی و «هفده به علاوه سه» نوشته اکبر خلیلی آثاری از این دست بودند که نثری ابتدایی داشتند و در حد گزارشی از وضعیت فقر و بدبختی مردم در دهه 1350مانده بودند. با اینکه «نخل» نوشته هوشنگ مرادی کرمانی هم اثری در شرح فقر مردم روستاها بود، اما نثری روان و دلچسب با نگاهی پرامید داشت و از این حیث، بیشتر از دیگر آثار فقرنگارانه، قابل توجه بود. در واقع این اثر قدم مثبتی از نویسنده به سوی تبدیل شدن به یک نویسنده مطرح بود.