نگرانی اهواز از تخریب «نیوساید»

رسول عوده‌زاده- خبرنگار

«اینجا بود و ناپدید شد!» جمله‌ای که از سوی بسیاری از شهروندان اهوازی هنگام صحبت در مورد بناهای قدیمی شنیده می‌شود. برخی از این نمادها توسط صاحبان آنها تخریب می‌شود و برخی دیگر توسط نهادهای مختلف. بسیاری از آنها به پارکینگ و مجتمع‌های تجاری تغییر کاربری داده شدند. این روزها هم بحث تخریب بناهای شهرک نیوساید اهواز که به نوعی تاریخ معاصر شهر است در شبکه‌های اجتماعی داغ شده.

آپارتمان‌ به جای خانه‌های تاریخی
خانه‌های منطقه نیوساید اهواز حدود 80سال پیش و در سال‌های اولیه تأسیس شرکت نفت ساخته شدند. این خانه‌ها اکنون جزو بافت تاریخی شهر اهواز به‌حساب آمده و ارزش تاریخی و فرهنگی دارند اما 150واحد مسکونی و ثبت ملی شده شهرک نیوساید اخیراً به بخش خصوصی واگذار شده و بخشی از آن مورد تخریب قرار گرفته است. همین مسئله و تبعات آن، فعالان میراث فرهنگی را نگران کرده که نکند باز هم بخش دیگری از بافت تاریخی اهواز از بین برود و سازه‌های جدید جای خانه‌های تاریخی را بگیرد.
بافت قدیمی نیوساید از طریق شورای ثبت اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری خوزستان و تأیید شورای‌عالی ثبت سازمان متبوع به‌دلیل ‌شأن ملی (برخورداری از ویژگی منحصر به فرد تاریخ پیدایش نفت در ایران) واجد ارزش ثبت در فهرست آثار ملی قرار گرفت و براساس ماده واحده قانون ثبت در فهرست آثار ملی مصوب ۱۳۵۲و بند ۶ ماده ۳ قانون اساسنامه سازمان میراث فرهنگی کشور مصوب ۱۳۶۷ در فهرست آثار ملی ثبت شد. یکی از فعالان میراث فرهنگی در این‌باره به همشهری می‌گوید: منازل سازمانی نیوساید اکنون جزو بافت تاریخی اهواز به‌حساب آمده و ارزش تاریخی و فرهنگی دارند و نباید هیچ‌گونه دخل و تصرفی در آنجا صورت گیرد. از نهادهای نظارتی درخواست می‌شود که نسبت به تعرض به اراضی و ابنیه‌های ثبت ملی حساسیت بیشتری نشان دهند. باسم حمادی می‌افزاید: پیمانکاری که این خانه به او واگذار شده با میراث فرهنگی و ارزش تاریخی این خانه‌ها آشنایی ندارد و قصد ساخت‌وساز در آن منطقه را دارد که متأسفانه اقدام به بریدن بخشی از درختان و همچنین تخریب خانه‌ها کرده ‌است. ما خواستار این هستیم که شهرداری اهواز به این موضوع واکنش نشان دهد.
وی ادامه می‌دهد: خریداران این املاک باید مطلع می‌شدند که این بافت‌ها دارای ضوابط خاص برای حفظ و نگهداری هستند و اجازه هیچ‌گونه تخریب، تجمیع طبقات، سطح اشغال، تغییر کاربری یا از بین بردن باغ‌ها، نخل‌های قدیمی، دیواره‌های طبیعی و شمشادی، فضای سبز و معابر را ندارند.

خلأ قانونی در برخورد با تخریب بناهای تاریخی
خوزستان دارای آثار تاریخی و فرهنگی گوناگونی است که همواره در معرض تخریب، بی‌اعتنایی و حتی فراموشی قرار می‌گیرند. باوجود تلاش برخی از مراکز فرهنگی و سازمان‌های بین‌المللی، نقش این آثار روزبه‌روز کم‌رنگ‌تر می‌شود. یک کارشناس مسائل حقوقی در این‌باره به همشهری می‌گوید: مشکل این است که قوانین داخلی ما برای حفاظت از آثار موجود ناکافی و دارای نقایص و کاستی‌هایی است. همچنین شناسایی مسئولیت کیفری اشخاص و سهم قابل توجه آنها در تخریب آثار، در هاله‌ای از ابهام قرار دارد. «ابراهیم نصیرنیا» با اشاره به نقایص و کاستی‌های موجود در قانون می‌گوید: در سال ۱۳۷۵ قانونگذار با تصویب ماده ۷۲۷ قانون مجازات اسلامی مقرر کرد که جرایم مندرج در ماده ۵۵۸، ۵۵۹، ۵۶۰، ۵۶۱، ۵۶۲، ۵۶۳، ۵۶۴، ۵۶۵ و ۵۶۶ جز با شکایت شاکی خصوصی قابل تعقیب نیستند و درصورتی که شاکی خصوصی گذشت کند، دادگاه می‌تواند در مجازات مرتکب تخفیف دهد و با رعایت موازین شرعی از تعقیب مجرم صرف‌نظر کند. این دانش‌آموخته رشته حقوق می‌پرسد: بنابراین وزارت میراث فرهنگی در تعقیب یا عدم‌تعقیب و شکایت یا عدم‌شکایت مختار است و ممکن است در برهه‌ای از زمان، خود میراث فرهنگی به دلایل متعدد همچون عدم‌کارشناسی و موارد دیگر اقدام به جرم یا تخریب کند، در این حالت چه‌کسی باید شکایت یا اعلام جرم کند؟
وی معتقد است در این قضیه، خلأ قانونی وجود دارد که نیازمند بازنگری است. زیرا این مسئله در تضاد آشکار با حقوق عمومی و منافع جامعه است و اگر بنا به هر مصلحتی مرتکب جرم تعقیب نشود این وظیفه دادستان یا جانشین اوست که به‌عنوان نماینده عمومی ورود کند. از این جهت این ماده در این قسمت علاوه بر مغایرت شرعی، در تضاد با اصل ۱۵۶ قانون اساسی نیز هست. این کارشناس می‌افزاید: فصل نهم از کتاب پنجم قانون مجازات به تخریب اموال تاریخی و فرهنگی اختصاص یافته‌است. در آن آمده که از بین بردن کلی یا جزئی آثار تاریخی که در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده، جرم محسوب می‌شود و مجازات این جرم حبس از یک تا 2 سال است. البته فرد مجرم به جبران خسارت وارده بر این آثار محکوم می‌شود. به گفته نصیرنیا، این مجازات نسبت به ارتکاب این جرم بسیار کم است زیرا آثار تاریخی به‌عنوان نماد هویتی درصورت تخریب یک ضرر معنوی به حافظه تاریخی یک ملت محسوب می‌شود و قابل بازیابی نیستند؛ لذا باید مجازات آن شدیدتر شود.

ضوابط حفاظتی نیوساید تدوین شد
شهرک نیوساید بخشی از بافت با ارزش معاصر اهواز است و به‌دلیل ویژگی‌ها و شاخص‌های تاریخی و فرهنگی و بخش‌های مختلفی اعم از فضاهای مسکونی، اداری، فرهنگی و آموزشی در قالب یک مجموعه واجد ارزش تاریخی فرهنگی کشور ثبت شده ‌است.
رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی اهواز در این‌باره به همشهری می‌گوید: منطقه نیوساید نمونه‌ای بی‌نظیر در طراحی شهری است که با بهره‌گیری از اصول و دانش شهرسازی شکل گرفته‌ است. بناهایی که با شرایط اقلیمی و آب و هوایی تطبیق داده شده‌اند. تبار قریب می‌افزاید: این بافت از ابتدای منطقه خرمکوشک آغاز شده و تا محدوده فلکه پنج نخل ادامه پیدا می‌کند. اتصال این منطقه به‌عنوان بخشی از بافت صنعتی و معاصر، به بافت تاریخی اهواز و در مجاورت منطقه عامری که در سال‌های گذشته مصوب و ابلاغ شده، در بردارنده ارزش‌های فرهنگی تاریخی است و ضمن تقویت غنای بافت اهواز، می‌تواند زمینه را برای برنامه‌ریزی مناسب و تدوین مسیرها و محورهای تاریخی و گردشگری فراهم ‌آورد. وی ادامه می‌دهد: طی سالیان گذشته بخشی از منطقه نیوساید تحت عنوان منازل لوله‌سازی‌ به بخش خصوصی واگذار شده ‌است. همانگونه که پیش‌تر اشاره شد با توجه به ارزش‌های این منطقه پرونده ثبتی اثر توسط اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان تهیه و مراحل ثبت شهرک در فهرست آثار واجد ارزش انجام و مراتب ثبت از طریق وزارتخانه به مراجع استان ابلاغ شد. رئیس اداره میراث فرهنگی اهواز اعلام کرد: در این راستا ضوابط حفاظتی حاکم بر این منطقه تدوین شده و در مرحله ابلاغ قرار دارد. او تأکید می‌کند بهره‌برداران ملزم به رعایت ضوابط حفاظتی بوده و اقدامات همسو با رویکرد ساماندهی و مرمت در این سایت باید با هماهنگی میراث فرهنگی انجام پذیرد. قریب همچنین می‌گوید که بافت اهواز به‌دلیل ویژگی‌های تاریخی، فرهنگی و مذهبی و برخورداری از معماری ایرانی- اسلامی و نیز ارزش‌های موجود در آن، توسط شورای‌عالی شهرسازی و معماری کشور، به‌عنوان بافت تاریخی - فرهنگی، مصوب و ابلاغ شده ‌است و با استناد به قوانین موجود، حفاظت از این بافت از اهم وظایف همه دستگاه‌های مرتبط با موضوع است. پیش‌تر سیداحمدرضا حسینی‌بروجنی، معاون میراث فرهنگی استان نیز به ساخت و ساز در شهرک تاریخی نیوساید اهواز واکنش نشان داده و گفته بود: اجازه انبوه‌سازی نمی‌دهیم.

ترغیب بخش خصوصی به حفظ بناها
مشکلات زیادی رودرروی حفاظت از بناهای میراثی قد علم کرده‌ است که برجسته‌ترین آنها نزاع بین سرمایه و میراث است. اکثر این بناها در مالکیت بخش خصوصی است، باید راهکارهایی برای ترغیب مالک به نگهداری و بهره‌برداری نوین از آنها وجود داشته باشد، مانند در اختیار گذاشتن یک قطعه زمین دیگر به او یا تأمین امکانات ساختمانی در ازای حفظ مکان. اما مهم‌تر از همه به افزایش آگاهی افراد و ارگان‌های محلی برای اجرای برنامه‌های سختگیرانه و قوانین بسیار دقیق در قبال تخریب مکان‌های تاریخی نیاز است.