سهم من کجاست؟

شهره کیانوش‌راد

«تهران، شهری برای همه» شعار مدیریت شهری برای اداره شهر تهران است و این، یعنی همه شهروندان باید به یک اندازه از تهران و امکانات رفاهی و شهری آن سهم داشته باشند.
 

زنان‌درصد بالایی از جمعیت تهران را شامل می‌شوند و حضور در عرصه‌های فرهنگی و اجتماعی نشان می‌دهد که آنها هم به‌عنوان یک شهروند باید از امکانات شهری، ورزشی، حمل‌ونقل شهری و... برخوردار باشند وبتوانند مطالبات خود را در این زمینه پیگیری کنند.

اما در شهری به وسعت تهران تا چه اندازه از ظرفیت زنان در اداره شهر، تصمیم‌گیری‌ها و تصمیم‌سازی‌ها، مدیریت مراکز فرهنگی، ‌سراهای محله و ... استفاده شده است؟ اینها سؤالات ما از بانوانی بود که در عرصه‌های مختلف اجتماعی و فرهنگی فعالیت می‌کنند. پاسخ آنها نشان می‌دهد که در این شهر، زنان و مردان سهم نابرابری در برخورداری از این امکانات دارند.  

• شهر مردانه است
• ‌فریبا رکنی/دکترای فلسفه علوم اجتماعی

در هر کشور از نظر جنسیت باید سهمی تقریباً نصف، نصف میان زنان و مردان در استفاده برابر از همه امکانات کشوری و شهری تعریف شود اما آیا واقعاً این مهم در شهری مانند تهران محقق شده است؟ «فریبا رکنی» دکترای فلسفه علوم اجتماعی معتقد است که به‌رغم تمام تلاش‌های اخیر در زمینه پاسخگویی به مطالبات بحق زنان، متأسفانه فاصله‌ای بسیار با کشورهای دیگر و حتی کشورهای همسایه وجود دارد و کاملاً این موضوع محسوس و ملموس است.

به‌طور مثال در بوستان‌های منطقه یک تا چه اندازه فضاهای ورزشی یا مسیر دوچرخه‌سواری برای زنان مهیا شده است؟ به نظر می‌رسد مردان بیشتر از فضاهای عمومی شهر استفاده می‌کنند و این تا حدودی ناشی از نگرش مردانه در ساخت شهرهاست.»

او ساخت بوستان‌های بانوان طی چند سال اخیر را گام مثبتی در جهت اختصاص استفاده از فضاهای سبز به زنان می‌داند اما راه‌اندازی در چند منطقه از تهران و دسترسی سخت به این بوستان‌ها را از دلایل ناشناخته ماندن این بوستان‌ها نزد بانوان می‌داند و اضافه می‌کند: «چنددرصد از زنان می‌توانند از این فضاها استفاده کنند و آیا این امکان برای همه مناطق فراهم شده است؟ به نظر من چنین فضاهایی را می‌توان به گونه‌ای طراحی کرد که همه بانوان و در همه مناطق بتوانند از امکانات ورزشی و تفریحی استفاده کنند.

متأسفانه بسیاری از بانوان محجبه نمی‌توانند به راحتی از ساده‌ترین امکانات ورزشی مانند وسایل بدنسازی بوستان‌ها استفاده کنند و اگر بخواهند ورزشی گروهی انجام دهند با محدودیت‌هایی از نظر فضای ورزشی روبه‌رو هستند. اگر می‌خواهیم شهر برای همه باشد باید فضاهای شهری در هر منطقه به گونه‌ای باشد که زنان و مردان بتوانند به‌طور مساوی از آن امکانات استفاده کنند.»

  «نسیم نجیمی» از هنرمندان ساکن منطقه ۲ در پاسخ به این سؤال که آیا زنان سهم برابری با مردان در فضاهای شهری دارند می‌گوید: «اگر ما بخواهیم این برابری را به استناد جمعیت تعبیرکنیم که با توجه به اینکه برابری نسبی بین جمعیت زنان و مردان هست، قطعاً زنان و مردان از فضاهای شهری سهم برابر ندارند اما اگر بخواهیم برابری را به استناد نیروی کار فعال در جامعه تعبیرکنیم و فضای اجتماعی را در نظر بگیریم و به‌عنوان مثال درباره واگن‌های مترو یا اماکن ورزشی به نظرم تقریباً تقسیم نسبی وجود دارد.

درباره تفکیک فضاهای اختصاصی برای بانوان سؤال من این است که آیا برای آقایان فضای اختصاصی وجود دارد؟ به نظرم این نوع نگرش درست نیست و باید فضاهای فرهنگی یا ورزشی به گونه‌ای طراحی شود که آقایان و بانوان بتوانند از آن فضاها به نسبت برابر استفاده کنند.»

نعیمی که در زمینه ساخت تندیس و در رشته نقاشی فعالیت می‌کند شرایط حضور برای زنان در فعالیت‌های اجتماعی را به‌ویژه طی ۲ دهه اخیر مثبت ارزیابی می‌کند و توضیح می‌دهد: «از نظر فرهنگی محدودیت‌هایی در جامعه وجود دارد که نمی‌توان منکر آن شد. البته در دهه اخیر شرایط از نظر فرهنگی و سنتی و نگاه خانواده‌ها خیلی بهتر شده و نگرش نهادهای اجتماعی به حضور زن در جامعه تغییر کرده است. ولی باز هم به نظرم در زمینه استخدام زنان مشکلات و محدودیت‌هایی وجود دارد.»
واگذاری مسئولیت درحوزه شهر و زیباسازی چه تغییراتی را می‌تواند در فضای شهر ایجاد کند؟ نجیمی در پاسخ به این سؤال می‌گوید: «آنچه طی این سال‌ها دیده شده زنان سهم کمتری در معماری شهر دارند. اگر در سال‌های بعد زنان در پروژه‌های شهری و معماری وارد شوند فضای شهری تلطیف می‌شود و شاهد شهری شاداب‌تر و رنگی‌تر خواهیم بود. بانوان می‌توانند در حوزه‌های زیباسازی، شهرسازی و فضاهای سبز موفق عمل کنند.

امیدوارم که با استخدام نیروهای تحصیلکرده و خوش‌ذوق بتوانیم سال‌های آینده فضای شهری تغییرات ملموسی داشته باشد. مطالبه‌گری زنان موضوع مهمی است و من فکر می‌کنم قبل از هر چیزی زنان باید خودشان به توانایی‌هایشان اشراف داشته باشند. در منشور حقوق شهری انواع حقوقی که شهروندان باید بهره‌مند شوند به‌عنوان یک طرح مطرح شده.

آیا منشوری هم برای حقوق زنان در نظر گرفته شده است؟ آیا گفتمان مشترکی درباره حقوق زنان به‌خصوص در جامعه اسلامی وجود دارد؟

آشنایی زنان از حقوقشان مهم است و نهادهایی مانند اداره امور بانوان شهرداری تهران یا معاونت زنان در ریاست جمهوری می‌توانند زنان را با حقوق اولیه خود آشنا کنند. اما هیچ‌کدام از این نهادها مرجعی برای مراجعه یا مطالبه حقوق زنان به شمار نمی‌آیند. متأسفانه اغلب بانوان با حقوق خود آشنا نیستند و به همین دلیل نمی‌توانند مطالبات خود را پیگیری کنند. از طرفی در شورای‌شهر هم تصمیم‌ها و خط‌مشی کلانشهری مطرح می‌شود و هیچ سهم مشخصی برای نقش‌آفرینی در حوزه زنان در شورای‌شهر در نظر گرفته نشده است. البته در دستگاه‌های اجرایی، شورای‌شهر و شهرداری‌ها کمیسیون‌های خاصی برای امور بانوان وجود دارد اما خروجی تأثیرگذاری را شاهد نبوده‌ایم.» 

«جیران چوپانی» یکی از بانوان فعالی است که در سرای محله گلابدره به زنان هنرجو قالیبافی را آموزش می‌دهد. او با تأکید بر اهمیت‌سراهای محله در ارائه آموزش‌های فرهنگی و هنری به بانوان می‌گوید: «سراهای محله یکی از مراکز مهم هر محله به شمار می‌آید و می‌تواند ارتباط خوبی با اهالی برقرار کند.

در این مجموعه‌ها آموزش‌ها رایگان یا با هزینه مناسبی در اختیار اهالی قرار داده می‌شود. اغلب مخاطبان‌سراهای محله را بانوان تشکیل می‌دهند. توانمندسازی زنان یکی از برنامه‌های موفق‌سراهای محله است و بانوان با بهره‌گیری از مشاوره‌های رایگان این مراکز می‌توانند در استحکام خانواده نقش مهمی ایفا کنند.

آنها می‌توانند با این توانمندی در حل مشکلات جامعه و خانواده موفق‌تر باشند. از آنجایی که زنان هر محله بیشترین مراجعه را به‌سراهای محله دارند انتخاب مدیر زن می‌تواند این تعامل و همکاری را بین سرای محله و بانوان بیشتر کند. اگر در انتخاب مدیران محله از ظرفیت بانوان استفاده شود، آنها می‌توانند راحت‌تر با بانوان ارتباط برقرار کنند و نیازها و مطالبات زنان را بهتر درک می‌کنند. به نظر من در انتخاب مدیر محله باید به توانمندی افراد توجه شود. اینکه بگوییم حتماً زن یا حتماً مرد انتخاب شود نمی‌تواند ایده مناسبی باشد. بهتر است در انتخاب مدیر زن یا مرد توانمندی افراد در اولویت قرار گیرد.»

«میترا اصانلو» نویسنده‌ای که در فرهنگسرای آفتاب منطقه ۳ با کلاس‌های آموزش نویسندگی و داستان‌نویسی نزد اهالی منطقه شناخته شده است می‌گوید: «اگر بتوانیم از این ماجرا عبور کنیم که تمام تحمیل‌ها و تلقین‌های اجتماعی سعی دارند زن را زن و مرد را به شدت مرد جلوه دهند و اشتراکات انسانی را نادیده بگیرند با روشن بینی بیشتری می‌توانیم مسیری را که یک جامعه پیش پای انسان‌ها می‌گذارد رصد کنیم. به همین دلیل ارزیابی میزان مشارکت زنان در امور شهری قابل توجه است.

حضور بانوان را می‌توان از ۲ بعد موقعیتی و احساسی حائز اهمیت دانست. به نظر می‌رسد در شرایط فعلی به شدت کمبود این هم اندازه و هم شأن بودن زن و مرد در عرصه‌های مختلف حس می‌شود. پرواضح است که زن با برخورداری از مهارت‌های نرم و لطیفی که به ذات در گوهر وجودی خود دارد می‌تواند خلاقیت‌های چشمگیری را در جامعه مدیریتی به کار بگیرد و باعث ایجاد تعامل و تعادل در ارتباطات جامعه باشد.

آیا این فقدان در ارگان‌ها و سازمان‌های ما محسوس نیست؟ این فاصله را چگونه می‌توان از بین برد؟ در این میان، فرهنگسراها وسراهای محله با سیاستگذاری درست می‌توانند بستر مناسبی برای گسترش مشارکت و حضور شهروندان به‌ویژه زنان ایجاد کنند.»‌
سراهای محله تا چه اندازه می‌توانند در کشف استعدادهای پنهان به‌ویژه در میان بانوان خانه‌دار مؤثر باشند؟ اصانلو در پاسخ به این سؤال می‌گوید: «سراهای محله می‌توانند با ایجاد شرایط مناسب و ارائه خدمات ارزان، مردم را در امور اجتماعی، بهداشتی، فرهنگی و حتی مدیریت بحران، مسئولیت‌پذیر و دغدغه‌مند کنند و مشارکت بیشتری بگیرند. از طرفی با ایجاد حس تعلق و تعصب نسبت به محله خود، در هویت‌یابی و کشف استعدادهای پنهان و نامریی کوشا باشند.

این مسئله باعث ایجاد یکپارچگی ساکنان منطقه نیز می‌شود. و صدالبته که در این شرایط می‌توان ارتباط همسایگی، اعتقادات و آداب و رسوم هر منطقه و محله را پاس داشت. گمان می‌کنم طی سال‌های اخیر میزان مشارکت زنان در عرصه‌های مدیریتی و نیز در حوزه آموزش دادن و آموختن، رشد داشته است و امیدوارم که با بهره‌گیری از ظرفیت فرهنگسراها وسراهای محله بتوان در این زمینه موفق‌تر عمل کرد.»

پرداختن به ورزش نه فقط برای حفظ سلامت جسم لازم است بلکه در حفظ سلامت روح و روان شهروندان اثرات غیرقابل انکاری دارد.

«سارا اعتماد» عضو تیم‌ملی بسکتبال بانوان و ساکن محله تجریش معتقد است که باید فضاهای مختص بانوان افزایش پیدا کند: «زنان نیمی از جامعه را تشکیل می‌دهند و برخورداری از سطح سلامت جسمانی و روانی بالاتر به سلامت کلی خانواده‌ها و در نهایت سلامت جامعه منجر می‌شود و این موضوع در سطوح دیگر جامعه نیز تأثیر می‌گذارد.

البته در زمینه امکانات ورزشی در فضاهای شهری مثل دستگاه‌هایی که در بوستان‌ها قرار گرفته مشکلاتی وجود دارد که مهم‌ترین آن غیراستاندارد بودن برخی از آنها هم برای زنان و هم برای مردان است و ورزش با این دستگاه‌ها به جای ایجاد سلامتی ممکن است منجر به آسیب‌دیدگی افراد بشود. به هر حال امیدوارم همه این دستگاه‌ها از حداقل استانداردها برخوردار باشند و شرایط استفاده از ورزش برای بانوان در فضای باز بیشتر مهیا شود.»

زیر پل‌ها، معابر تاریک یا معابری که در معرض دید نیستند به فضاهای بی‌دفاع شهری معروف‌ هستند. همان فضاهایی که مستعد ریختن زباله، انجام اعمال مجرمانه، زورگیری و سرقت است. گاهی اوقات هم به محلی برای تجمع معتادان تبدیل می‌شود که امنیت و آسایش را رهگذران می‌گیرد.

فضاهای بی‌دفاع شهری برای بانوان مشکل‌زاست و برای عبور از این فضاها ترس و نگرانی دارند. به همین دلیل طرحی با عنوان شناسایی فضاهای بی‌دفاع شهری از سوی شهرداری تهران در دستور کار است. در این طرح قرار است که به‌زودی کارگروه‌های مختلفی تشکیل شوند و برای شناسایی و رفع مشکل اقدام کنند. در منطقه ما نیز مانند دیگر مناطق پایتخت، ۳ نقطه بی‌دفاع شهری که از سوی کارگروه‌ها مطرح می‌شود در اولویت اصلاح قرار می‌گیرد.

این کار می‌تواند معبرسازی و نورپردازی برای رفع تاریکی معبر یا اجرای فضای سبز باشد. بعد از تصویب طرح‌ و پیشنهادات کارگروه‌ها به معاونت‌های مربوطه و تصویب طرح‌ها، اجرای آن آغاز می‌شود. ساماندهی و بهسازی فضاهای بی‌دفاع شهری می‌تواند امنیت و آرامش را بیش از پیش برای بانوان به ارمغان آورد. خوشبختانه در منطقه ما، بانوان از حضور و مشارکت در فعالیت‌های اجتماعی استقبال می‌کنند. این موضوع را می‌توانیم در حضور فعال زنان در کلاس‌های آموزشی که درسراهای محله قبل از شیوع کرونا برگزار می‌شد، ببینیم.

از سوی دیگر بانوان منطقه ما در ویژه‌برنامه‌هایی که به مناسبت‌های مختلف در محله‌ها برگزار می‌شد، حضور پویا و مشارکت‌جویانه‌ای داشتند. برنامه‌های مورد استقبال آنان معمولاً ‌برنامه‌های ویژه آموزشی بود که با تفریح و سرگرمی همراه است. از آنجا که این ‌برنامه‌های ویژه به‌صورت گروهی برگزار می‌شد با شیوع کرونا اجرای آنان متوقف شد.