کم ببارد، همه خسارت می‌بینند

علی ارواحی ـ مدیر ملی طرح حفاظت از تالاب‌های ایران


طبق روندی که در دنیا شاهد آن هستیم، تعداد کشورهایی که در فهرست کشورهای درگیر تنش آبی هستند، سال به سال در حال افزایش است. در سال1955 فقط 7کشور با تنش آبی مواجه بودند که این عدد در سال 1990میلادی به 20 کشور رسید و در سال2025 میلادی ممکن است 10تا 20 کشور دیگر به این تعداد افزوده شوند. طبق پیش‌بینی‌ها احتمالا تا سال2050 میلادی، دو‌سوم جمعیت جهان با شرایط تنش آبی روبه‌رو خواهند شد. بنابراین نوسانات اقلیمی که هر ساله کشورها با آن مواجه هستند می‌تواند زمینه‌ساز این تنش‌ها به‌مرور زمان باشد. ایران نیز از جمله کشورهایی است که اقلیمی خشک و نیمه‌خشک دارد و متوسط بارندگی آن 250میلی‌متر است. طبق پیش‌بینی سازمان هواشناسی، کشور نیز قرار است پاییز کم‌بارشی را تجربه کند که حتی بارش‌های زمستانی نیز جبران این کم‌بارشی‌ها نخواهد بود و این نوسانات اقلیمی، تبعات زیادی را برای محیط‌زیست، پوشش گیاهی، منابع آب‌های زیرزمینی و هوا به‌دنبال خواهد داشت و به‌تبع آن بخش‌های کشاورزی و صنعت را نیز با چالش مواجه خواهد کرد. تأخیر بارش در بخش تالاب‌ها هم بسیار تأثیر‌گذار است؛ چرا که 6درصد سطح زمین را پوشش می‌دهند و واسطی بین اکوسیستم‌های خشکی و آبزی هستند یا به نوعی بین رودخانه و جنگل و به‌شدت به چرخه آب وابسته هستند. بنابراین زمانی که تغییرات و نوساناتی در اقلیم رخ می‌دهد، این تالاب‌ها بسیار آسیب‌پذیر می‌شوند و خشکسالی ممکن است موجب کاهش تعداد گونه‌های گیاهی و جانوری در این تالاب‌ها شود. تأخیر بارش‌های پاییزه همچنین موجب افزایش دمای آب خواهد شد که باعث می‌شود شرایط هوازی تالاب‌ها را تحت‌تأثیر قرار دهد و کاهش رشد پوشش گیاهی در مجاورت تالاب‌ها را شاهد باشیم. 
در کنار این اتفاقات، کاهش بارش‌ها می‌تواند تبعاتی را هم برای جوامع انسانی داشته باشد. به‌عنوان مثال وقتی تأخیری در بارش‌ها اتفاق می‌افتد ممکن است روی فیزیولوژی و رفتار آبزیان در تالاب‌ها تأثیر بگذارد و موجب تغییراتی در ترکیب، فراوانی و توزیع‌شان شود. درنظر بگیرید تالابی مانند شادگان که تولید ماهی یکی از کارکردهای این تالاب است، اگر دچار تأخیر بارش شود تا چه اندازه می‌تواند روی معیشت مردم و جوامع محلی پیرامون تالاب تأثیر بگذارد. یا وقتی پوشش گیاهی در تالابی مانند هامون آسیب ببیند، آن دسته از جوامع محلی که از نیزارها استفاده و صنایع‌دستی تولید می‌کنند از این کم‌بارشی‌ها صدمه اقتصادی خواهند دید. تأخیر در بارش‌ها در رشد گیاهان و رطوبت خاک نیز تأثیرگذار است؛ یعنی ما شاهد این خواهیم بود که محتوای آب خاک در پروفیل رطوبتی خاک تحت‌الشعاع قرار می‌گیرد و در ادامه بهره‌وری سطح زمین پایین می‌آید. پایین‌آمدن بهره‌وری سطح کشاورزی یعنی کاهش تولید محصولات یا افزایش فشار به منابع آب زیرزمینی برای حداقل تولید.
تأثیری که تأخیر بارش‌ها می‌تواند در آلودگی هوا و مشکلات تنفسی ایجاد کند، نیز انکارناپذیر است. این تغییرات آب و هوایی می‌تواند الگوی آلودگی هوا را تغییر دهد و سلامت تنفسی را تحت‌الشعاع قرار دهد. مطالعات زیادی هم نشان می‌دهد که افزایش زیادی بین آلودگی هوا، دمای هوا و تأخیر در بارش‌ها وجود دارد. در بارش کم معمولا میزان آلودگی هوا افزایش پیدا می‌کند و پتانسیل آلرژی‌زا که گرده‌ها و ریزگردها در هوا دارند می‌تواند افزایش یابد و تبعاتی برای انسان‌ها به همراه داشته باشد و بیماری‌های آلرژیک و بیماری‌های تنفسی مزمن را تشدید کند و موجب مرگ زودرس شود.
تأثیر تأخیر بارش‌ها را می‌توان از دید کلان‌تر روی منابع آبی کشور هم مورد بررسی قرار داد. تغییرات در روند بارندگی‌ها، عملا جریانات فصلی را کاهش می‌دهد و اغلب جریانات زیرزمینی یا زیرقشری در سطوح حوضه‌های آبخیز هم کاهش پیدا می‌کنند و سطح سفره‌های آب زیرزمینی افت بیشتری خواهد داشت. در این شرایط، افزایش بهره‌برداری از آب زیرزمینی هم در بخش کشاورزی اتفاق می‌افتد که باز باعث افت بیشتر آب زیرزمینی می‌شود.
بارش‌کم و با تأخیر، سطح آب رودخانه‌ها را نیز کاهش می‌دهد و وقتی با افزایش تبخیر و تعرق همراه می‌شود، جریان‌های سطحی را کاهش می‌دهد و باعث می‌شود برخی مناطق خشک شوند. اگر این شرایط در دوره‌ای قدری طولانی‌تر شود، باعث کاهش گونه‌های زیادی خواهد شد و روی چرخه زندگی در یک اکوسیستم تأثیر زیادی می‌گذارد، حتی موجب می‌شود که یک‌سری از گونه‌های بومی امکان رشد، نمو یا زندگی پیدا نکنند و گونه‌های مهاجم جایگزین آنها شوند؛ چه بسا این رقابت موجب حذف گونه‌های بومی شود. از طرفی می‌تواند روی فتوسنتز گیاهان نیز تأثیرگذار باشد و ممکن است شاهد افزایش آتش‌سوزی جنگل‌ها باشیم که این اتفاق می‌تواند در مقیاس‌های مختلف باشد. اگر دریاچه‌ها و تالاب‌های ما کم‌عمق و کم‌وسعت شوند، تأثیر زیادی روی جمعیت آبزیان به‌خصوص ماهی‌ها می‌گذارد و ممکن است نابودی برخی گونه‌های آبزی را در دراز مدت به‌دنبال داشته باشد یا باعث افزایش مرگ‌و‌میر طبیعی، کاهش نرخ رشد و کاهش ذخایر ماهی در تالاب‌ها شود؛ در نتیجه ارتزاق از طریق ماهیگیری و آن بخش از معیشت مردم که وابسته به تولیدات ماهی است، آسیب خواهد دید.