شعر، اعتراض و تأثیر

 معراج قنبری     

یک رویداد فرهنگی با عمری به اندازه نیم‎‌‎قرن؛ مؤثر و در جریان. شب‎‌‎های شعر گوته سالانه در تهران برگزار می‎‌‎شد و آخرین دوره‎‌‎اش از 18تا 27مهرماه 1356بود. در باغ انجمن روابط فرهنگی ایران و آلمان غوغایی برپا بود. بسیاری از نام‎‌‎های پرآوازه امروز با همکاری کانون نویسندگان برای شعرخوانی و سخنوری گردهم آمده‌بودند. عمده این افراد را در گروه چپ‎‌‎ها می‎‌‎شناسیم. آنها در تلاش بودند تا در مقابل فضای اختناق و سانسور حاکم بایستند. در خاطرات افراد حاضر و منابع آمده است انستیتو گوته جمعیتی حدود 10هزار نفر را به‎‌‎خود دیده است. اما بارش باران مستمر در تهران، دو‌سوم این افراد را در شب‎‌‎های پایانی خانه‎‌‎نشین کرده بود. با این حال صحبت‎‌‎ها از خفقان در جریان توسط حکومت پهلوی و انتقادها تند و در قالب‎‌‎های ادبی و بُرنده بود.
یرواند آبراهامیان در کتاب تاریخ ایران مدرن درباره این موضوع می‎‌‎نویسد: «به ‎‌‎دنبال برگزاری ده شب شعر توسط کانون به تازگی احیا شده نویسندگان ایران و انستیتو گوته در مهر 1356، نویسندگان که همگی از مخالفان سرشناس بودند به انتقاد از رژیم پرداختند و نهایتاً در شب پایانی این برنامه، شرکت‎‌‎کنندگان همگی به خیابان ریختند و با پلیس درگیر شدند. در این تظاهرات یک دانشجو کشته و 70 نفر زخمی و بیش از 100 نفر دستگیر شدند. اعتراضات در تهران طی ماه‎‌‎های بعد به‎‌‎ویژه در روز 16آذر ادامه یافت. افراد دستگیر شده در این اعتراضات به دادگاه‎‌‎های غیرنظامی سپرده شدند که یا آزاد شدند یا محکومیت‎‌‎های سبکی گرفتند. این اقدام عملاً در حکم پیام آشکاری برای دیگران از جمله طلاب حوزه‎‌‎ علمیه قم بود». کنار هم خواندن نام‎‌‎های سخنوران و شاعران مرور جالبی است؛ بهرام بیضایی، فریدون مشیری، باقر پرهام، سیاوش کسرایی، باقر مومنی، مهدی اخوان‌ثالث، به.‌آذین، هوشنگ گلشیری، داریوش آشوری، غلامحسین ساعدی و... . شب پنجم یکی از جالب‎‌‎ترین و تند‎‌‎ترین شب‎‌‎ها بود. باقر مومنی در سخنرانی‌اش بیش از صد‌بار از کلمه سانسور استفاده کرد و شعرخوانی دیگران شوری در معترضین ایجاد کرد. شب‎‌‎های شعر گوته تأثیر خود را گذاشت و نیم‎‌‎سده است که محل بحث و مطالعه قرار‌می‌‌‎گیرد. پوستر دوره آخر را بزرگ خضرائی طراحی کرد. خضرائی درباره تجربه طراحی این پوستر می‎‌‎گوید: «آزادی را کسی برای ما پست نمی‎‌‌کند. از من گرافیست تا شاعر و نویسنده و آنها که با اسلحه می‎‌‎جنگند در این مبارزه سهمی داریم و کار ما فقط تهیه‎‌‎ پوستر برای کنسرت و فلان فیلم و فستیوال نیست؛ اینجاست که وظیفه اصلی ما موظفمان می‎‌‌کند که همه توانمان را به‎‌‎کار ببریم. به هر جهت از همان لحظه اول، طرح و سوژه این پوستر رهایم نکرد. بی‎‌‎درنگ دست به‎‌‎کار شدم اما این ماهی کوچولو رهایم نمی‎‌‎کرد مثل اینکه می‎‌‎گفت مظلوم‎‌‎تر از من دیده‎‌‎ای؟ من سمبل مظلومیت تمام این مردم و شاعر و نویسنده درد کشیده جامعه هستم. بگذار این من باشم که فریاد مبارزه با سانسور و اختناق را سر می‌دهم. و آخرش هم همینطور شد و طرح پوستر شد این ماهی کوچک که دارد دامونی از جنگل را -که سمبل مبارزه و جنگیدن است - فریاد می‎‌‎زند. همه پسندیدند و مانده بود رنگ آن. تا اینکه شبی در رستورانی که خیلی از شعرا و نویسندگان دور هم بودیم وقتی صحبت پوستر پیش آمد من گفتم زمینه پوستر سرخ است ولی... که غلامحسین ساعدی دستش را روی میز زد و گفت رنگ ماهی را سفید.. سفید بگذار معصوم و پاک... و چنین شد که درنگ نکردم و کار پوستر را در یک هفته یکسره کردم. زمینه سرخ... ملتهب و انقلابی... و ماهی کوچک سفیدی که دارد جنگل را فریاد می‎‌‎کند... جنگیدن و مبارزه. مانده بود تیتر و تاریخ و اسامی شعرا و نویسندگان و برنامه شب‎‌‎ها. که چه زحمتی کشید این جلال سرفراز؛ از صبح تا دیروقت شب، به سر و کله زدن و دنبال این شاعر، آن نویسنده بودن برای تنظیم برنامه که هر شب کسانی که برنامه دارند مناسب موضوع و هماهنگ با یکدیگر باشند. بارها من با او رفتم گرچه هنوز از تب‎‌‎وتاب انقلاب خبری نبود اما غوغایی بود در محفل شعرا و ادبا. چنان شور و هیجانی به چشم می‎‌‎خورد که هرگز فراموش نمی‎‌‎کنم. بعضی از آنها تازه از زندان آزاد شده بودند که حرف‎‌‎ها و داستان‎‌‎ها داشتند و مردم دسته‎‌‎دسته به دیدارشان می‎‌‎آمدند و هرچند دقیقه به دقیقه که می‎‌‎رفتند دسته تازه می‎‌‎آمدند. بالاخره آن هم حاضر شد اما مصیبت از آنجا شروع شد که تاریخ شب‎‌‎ها را در پوستر گذاشتیم 18تا 27مهر 1356.ساواک وارد ماجرا شد و صدها پوستر را در محوطه انستیتو گوته به آتش کشید.» طراح جلد آن کتاب مشهور نیز ابراهیم حقیقی بود. منابع مربوط به کانون نویسندگان از مهم‎‌‎ترین اسناد مطالعاتی درباره این موضوع است.