تاوان سخت

 جمال رهنمایی   

 اوج‌گرفتن مخالفت‎‌‎های عمومی و افزایش روز‌افزون نارضایتی مردم از عملکرد حکومت، شاه را به این نتیجه رساند که برای کاهش مخالفت‎‌‎ها، کارگزار اصلی اجرای سیاست‎‌‎های خود را برکنار کند. امیرعباس هویدا پس از 13سال صدارت در آبان سال1356 به اشاره‎‌‎ای استعفا کرد تا شخصیت شاه از اشتباهات حکومت مبرا شده و از لبه تیز انتقادات دور شود. افکار عمومی و مخالفین این عقب‌نشینی تاکتیکی شاه را نپذیرفتند و روند اعتراضات به شکل فزاینده‎‌‎ای ادامه یافت.
هویدا بابت این تاکتیک شاه تاوان سنگینی داد. او به جرم اطاعت محاکمه شد و به زندان رفت و آن‌قدر آنجا نگه داشته شد که به فاصله اندکی پس از انقلاب به‎‌‎دست انقلابیون اعدام شد. رابطه شاه و نخست‎‌‎وزیر، رابطه‎‌‎ای دوسویه و تعاملی نبود؛ در خاطرات هویدا و سیاسیون دیگر بسیار نقل شده که او حتی از بیان تصمیماتی که در جلسات کارشناسی و هیأت وزیران برخلاف نظرات شاه گرفته می‎‌‎شد، در حضور او طفره می‎‌‎رفت و اغلب به‎‌‎صورت غیرمستقیم و یا با واسطه این موضوعات به شاه منتقل می‎‌‎شد. چنین رابطه یک‌سویه و آمرانه‎‌‎ای باعث شده بود تا ماهیت صدارت و وزارت این شخصیت اجرایی اول کشور تقریبا هیچ باشد. برخوردهای شاه در دهه آخر حکومتش با نزدیکانی که نظرات مخالف یا انتقادی داشتند، باعث شده بود کسی در داخل حکومت به فکر اجرای شرح وظایف خود نباشد. شرح وظایف همه سیستم، اجرای بلاشرط منویات شاه بود.
عملکرد رهبرانی که با استفاده از «نفوذ آرمانی»، «بیان انگیزه‎‌‎های الهام‌بخش»، «تحریک فکری» و «کسب توجه انفرادی» شهروندان را به اطاعت ترغیب می‎‌‎کنند، در شرایط بی‎‌‎ثباتی و فقدان سیستم‎‌‎های کارآمد حکومتی مؤثر عمل می‎‌‎کند. این شیوه حکومت، شیوه رهبران کاریزماتیک یا فرهمند است. در مقابل این نوع رهبری، شیوه سیستماتیک و بوروکراتیک حکمرانی قرار دارد که در آن ارائه تحسین‎‌‎های مادی و پاداش و موقعیت‎‌‎های بهتر به همراه اقدامات انضباطی و تنبیهی برای کسب اطاعت در سازوکار حکومت به‌کار گرفته می‎‌‎شود.
 در کشور‎‌‎هایی که سیستم‎‌‎های باثبات به جای افراد قدرت دارند، این شیوه حکمرانی کارآمدتر ظاهر می‎‌‎شود.