غیر قابل پیش‌بینی

عباس ثابتی‌راد:

تهران بیست‌وچهارمین شهر پرجمعیت جهان شده‌است؛ شهری که هم‌اکنون به لحاظ زیستی در چنبره مشکلات بسیاری گرفتار آمده و بحران‌های مختلفی نظیر آلودگی‌ آب و هوا، ترافیک و... را هر روز پیش روی خود می‌بیند. این شهر سال‌هاست که از خصوصیات شهری دوست‌داشتنی و دلپذیر فاصله گرفته اما هر روز بر تعداد جمعیتش افزوده می‌شود؛ ضمن اینکه 4شهر جدید هم در حاشیه آن قرار گرفته‌اند و به همین دلیل قرار است تهران به بیش از 15میلیون نفر، خدمات ارائه کند. پایتخت ایران بیشتر شبیه هیولایی‌است که در دامان البرز خفته است؛ شهری بزرگ که هر روز مهاجرت بیشتری به آن صورت می‌گیرد و در تنگناهای اقلیمی بیشتری گرفتار می‌آید.

تهران بر اساس آماری‌ که صدها محقق و پژوهشگر جهان با تکیه بر اطلاعات و داده‌های ملی و محلی در ابتدای سال2018 منتشر کرده‌اند، بیست‌وچهارمین شهر پرجمعیت جهان است. این آمار که توسط وب‌سایت رسمی CITY MAYORS منتشر شده‌، بر پایه پژوهش‌های گسترده پژوهشگران شهری از سراسر جهان تهیه شده‌است.

بر اساس رتبه‌بندی جدید جمعیت شهرهای جهان، تهران با جمعیت 8میلیون و 847هزار نفر، بیست‌وچهارمین شهر پرجمعیت جهان لقب گرفته‌است. شهر شانگهای با جمعیتی بالغ بر 24میلیون و 153هزار نفر در صدر این فهرست جای دارد و شهرهای پکن، کراچی، استانبول و داکا پرجمعیت‌ترین شهرهای جهان پس از شانگهای هستند. بعد از آنها هم توکیو در رده ششم قرار گرفته و مسکو، مانیل، تیانجین و بمبئی هم در زمره 10شهر پرجمعیت جهان معرفی شده‌اند. بر اساس اطلاعات منتشرشده در این فهرست، جمعیت شهر و جمعیت مجموعه شهری که در اطراف یک شهر وجود دارد، متمایز ‌است؛ به این معنا که جمعیت توکیو 13میلیون و 617هزار نفر اعلام شده اما مجموعه شهری توکیو بالغ بر 37میلیون و 800هزار نفر جمعیت دارد. این فهرست تازه‌ترین رتبه‌بندی شهرهای جهان به لحاظ جمعیت است که از سوی نهادهای بین‌المللی منتشر شده‌است. براساس سرشماری سال 95، جمعیت تهران 8میلیون و 737هزار نفر اعلام شد و حالا با گذشت 2سال رقم جمعیت براساس برآوردها به 8میلیون و 847هزار نفر رسیده‌است. جمعیت مجموعه شهری تهران نیز در این رتبه‌بندی به 15میلیون و 233هزار نفر رسیده‌است. این در حالی است که براساس آمار منتشرشده از سوی مرکز ملی آمار ایران جمعیت مجموعه شهری تهران در سال 1395 بالغ بر 13میلیون و 270هزار نفر اعلام شده‌است. با گذشت 2سال و با توجه به رشد جمعیت ناشی از مهاجرت و زاد و ولد هم‌اکنون جمعیت مجموعه شهری تهران بالغ بر 15میلیون نفر برآورد می‌شود.

 رشدی حیرت‌آور

قرار نبود تهران این اندازه رشد کند. قرار نبود جمعیت این شهر 676کیلومترمربعی ناگهان به بیش از 8میلیون و 800هزار نفر برسد؛ در واقع نه طرح‌ها و برنامه‌های ملی و کشوری و نه حتی طرح جامع شهر تهران که افق برنامه‌اش 3سال بعد یعنی 1400است، پیش‌بینی چنین جمعیتی را نکرده بود.
در سال1385 (2006) جمعیت تهران 7میلیون و 420هزار نفر بود. براساس پیش‌بینی‌های صورت گرفته و با تکیه بر تمام معیارهای رشد جمعیتی،  پیش‌بینی می‌شد این تعداد در سال 2020 یعنی 2سال دیگر به 8میلیون و 860هزار نفر برسد. در واقع با چنین رشدی تهران در رتبه 33 شهرهای پرجمعیت جهان قرار می‌گرفت اما حالا با انتشار این سیاهه، جمعیت شهری تهران رشدی حیرت‌آور از خود نشان داده ‌است؛ جمعیتی که در محدوده‌ای کمتر از یک‌درصد از خاک کشور جای گرفته و با بحران‌های مختلف زیستی محاصره شده‌ است.

در تازه‌ترین رده‌بندی پرجمعیت‌ترین شهرهای جهان علاوه بر تهران نام مشهد نیز دیده می‌شود. مشهد با جمعیت 3میلیون و 312هزار نفر در رتبه هشتاد‌و‌هفتمین شهر پرجمعیت جهان جای گرفته‌است. جمعیت مجموعه شهری مشهد نیز براساس این جدول به 3میلیون و 372هزار نفر می‌رسد و نام این شهر نیز در فهرست 100شهر پرجمعیت جهان قرار گرفته ‌است. اصفهان هم با جمعیتی بالغ بر 2میلیون و 243هزار نفر به‌عنوان صدوچهل‌ویکمین شهر پرجمعیت جهان معرفی شده است، جمعیت مجموعه شهر اصفهان هم 3میلیون و 793هزار نفر برآورد شده‌است.

براساس آمار مرکز ملی آمار ایران، اصفهان در سال 95 جمعیتی حدود 2میلیون و 243هزار نفر داشت، مشهد هم در آن سال براساس سرشماری صورت‌گرفته میزبان جمعیتی بالغ بر 3میلیون و 372هزار نفر بود.

رشد جمعیت شهری کشور در مقایسه با جهان

برای نخستین بار در سال1960 جمعیت شهری بسیاری از کشورهای جهان اعلام شد. بسیاری از کشورها پس از جنگ جهانی دوم برنامه‌های توسعه‌ای گسترده‌ای را آغاز کرده بودند و بر این اساس جمعیت شهری این کشورها نیز توسعه قابل توجهی یافته بود. تنها 15سال بعد از پایان جنگ جهانی دوم، آماری از جمعیت شهری کشورهای مختلف مطرح شد. جمعیت شهری فرانسه در آن سال به 60 درصد رسید. در دانمارک نیز به رقمی بیش از 60 درصد رسید و جمعیت شهری ژاپن حدود 64درصد اعلام شد. کشور از جنگ برخاسته آلمان نیز به جمعیت شهری 76درصد رسید و 80درصد از جمعیت کل کشور انگلستان در شهرها زندگی می‌کردند. در استرالیا 82درصد جمعیت در شهرها زندگی می‌کردند و شوروی (روسیه و کشورهای استقلال یافته فعلی) میان کشورهای اروپایی با کمترین رقم 53درصد از جمعیتش را در شهرهایش جا داده بود. در این میان جمعیت شهری ایران در آن سال‌ها بسیار کم بود. در سال 1960 تنها23 درصد از جمعیت ایران در شهرها زندگی می‌کردند اما این روزها آمار جمعیت شهرنشین ایران به بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته جهان پهلو می‌زند و با آنها برابری می‌کند. این در حالی است که به‌ لحاظ توسعه زیرساخت‌ها هنوز بسیاری از شهرهای کشور آنگونه که باید، تجهیز نشده‌اند و امکانات‌شان تاکنون نتوانسته پاسخگوی نیاز شهروندان باشد. مدیران شهرهای مختلف کشور به‌ویژه کلانشهرها همواره از کمبود منابع برای تجهیز زیرساختی شهرها گلایه کرده‌اند و در این راستا دولت کمترین توجهی به شهرهای مختلف ازجمله شهرهای بزرگ نمی‌کند. در واقع اشاره دولت به مصوبه‌ای است که مطابق آن دولت باید از کمک به شهرهایی که بیش از 250هزار نفر جمعیت دارند، صرف‌نظر کند. از این‌رو دولت همواره از کمک به کلانشهرها و بسیاری از مراکز استان‌ها که جمعیتشان بیش از 250هزار نفر است سر باز زده و از طرفی کمک چندانی هم به شهرهای کوچک نمی‌کند. اگر نه مهاجرت گسترده به مراکز استان‌ها و شهرهای بزرگ در طول سال‌های گذشته آهنگ رشد کمتری داشت.

آهنگ سریع رشد جمعیت شهری در کشور

متوسط نرخ رشد جمعیت شهری در کشور براساس آمار منتشر شده از سوی وزارت کشور، 8/13درصد است. استان سیستان و بلوچستان با متوسط رشد جمعیت شهری 7/20درصد در صدر فهرست سریع‌الرشدترین استان‌های کشور قرار دارد. پس از آن، خراسان‌جنوبی و هرمزگان با رشد 3/20درصد در رتبه دوم جای گرفته است. استان بوشهر نیز با نرخ رشد 3/19درصد سومین استان کشور به لحاظ رشد جمعیت شهری است. از طرف دیگر، استان کرمانشاه با رشد 5/6درصد کمترین نرخ رشد جمعیت شهری در کشور را داراست.  پس از آن، استان لرستان با نرخ رشد 9/8درصد در رتبه دومین استان با کمترین رشد جمعیت شهری جای گرفته است و استان‌های همدان، خوزستان و کردستان به‌ترتیب با نرخ رشد 3/9، 4/9 و 5/9درصد در رتبه‌های بعدی قرار دارند.  با وجود آنکه نرخ رشد جمعیت کشور زیر 2درصد است، رشد جمعیت شهری در کشور به‌طور متوسط بیش از 13درصد اعلام شده است، این مسئله بیانگر نکات حائز اهمیتی است؛ اینکه جمعیت شهری به دلایل مختلف ازجمله مهاجرت روزبه‌روز افزایش می‌یابد و آهنگ رشد جمعیت در شهرهای کوچک و مناطق روستایی بسیار اندک است. از طرفی با مروری بر استان‌های مختلف می‌توان فهمید که عمده نرخ رشد جمعیت شهری مربوط به مراکز استان‌ها یا کلانشهرها بوده و تمرکز جمعیت بیشتر در شهرهای بزرگ است.