به بهانه هفته کتاب تاریخ تأسیس کتابفروشی‌های پایتخت را ورق زده‌ایم
راسته‌های کتاباز بازار حلبی ساز‌ها تا خیابان انقلاب
بهاره خسروی
راسته کتابفروشی‌های خیابان انقلاب یکی از راسته‌های جذاب و پر مخاطب پایتخت است که هر روزه جمعیت زیادی را به سمت و سوی خود می‌کشد. هفته کتاب فرصت خوبی بود برای روایت قصه شکل‌گیری راسته‌های کتاب تهران در گذشته و امروز. از ریشه‌اندازی فرهنگ کتاب و کتابخوانی در بازار پایتخت تا شکل‌گیری کتابفروشی‌ها در حاشیه انقلاب، کنار ساندویچ‌فروشی‌هایی که برای ترویج زندگی آمریکایی بین دانشجویان آن زمان بساط خود را پهن کردند.
نخستین کتابفروشی‌های تهران در بازار بزرگ شکل میگیرند گرچه بعضاً شنیده می‌شود که سرای امیریه میزبان نخستین کتابفروشی‌ها بود، اما مستنداتی دال بر آن وجود ندارد. «نصرالله حدادی» تهرانشناس در این‌باره می‌گوید: «بازار حلبی‌سازان، بین‌الحرمین و سلطانی مراکز عمده عرضه کتاب در پایتخت بودند. در دوره حکومت ناصرالدین‌شاه کتابفروشی‌ها به خیابان ناصرخسرو، کوچه حاج نایب، کوچه خراسانی‌ها و کوچه دکتر مسعود آمدند گرچه بعدها کتابفروشی‌هایی مثل خورشید و سنایی در صوراسرافیل به خیابان صور اسرافیل و باب همایون کوچ کردند.»دورانی که حدادی برایمان روایت می‌کند در کوچه‌پسکوچه‌های ناصرخسرو هم به جای داروفروشان امروز کتابفروشی‌ها اتراق داشتند.
وقوع حوادث شهریور ۱۳۲۰ از یک سو و خراب کردن بخش غربی خیابان ناصرخسرو به دستور رضا شاه برای ساختن وزارت دارایی از سوی دیگر باعث شد تا بخشی از کتابفروشی‌های ساکن در این منطقه به خیابان شاه‌آباد سابق یا همان جمهوری امروز کوچ کنند. از جمله کسانی که در این کوچ بار و بنه بستند و راهی شاه‌آباد شدند خاندان‌ترقی بودند از حاج محمدعلی‌ترقی گرفته تا اسدالله‌ترقی و بیژن‌ترقی. حدادی همین‌طور که تاریخ کتابفروشی‌ها را ورق می‌زند از رونق کسب و کار کتابفروشی‌ها بعد از شهریور ۱۳۲۰ خبر می‌دهد؛ زمانی که آن را دوره رشد کتابفروشی‌ها می‌خواند و می‌گوید: «در این دوران انتشاراتی‌ها از تمرکز صرف بر چاپ کتاب‌های سنتی و فقهی خارج شدند و شروع به چاپ کتاب‌های جدید کردند. ناگفته نماند که در همین دوران یعنی بعد از انقلاب مشروطه، بحث‌هایی مبنی بر شکل‌گیری کتابخانه مجلس هم شکل گرفت که در نهایت منجر به تأسیس و راه‌اندازی این کتابخانه به دستور کیخسرو شاهرخ دومین نماینده زرتشتیان در مجلس و همکاری یوسف خان اعتصام‌الملک پدر پروین اعتصامی شد.»
بعد از کودتای شهریور ۱۳۲۰ تعداد کتابفروشی‌ها در شاه‌آباد هر روز بیشتر و بیشتر شد. انواع ایدئولوژی‌ها مهمان کتابفروشی‌ها شدند تا آن جا که کتابفروشی‌ها به پاتوق روشنفکران و نویسندگان و جایی برای جدل‌های سیاسی تبدیل شد. حدادی که خودش هم از اهالی کتاب و دلدادگان این حوزه است در ادامه یادی می‌کند از «آشیخ رضا» کتابفروش که یکی از معروف‌ترین کتابفروشان آن دوران بود و معتقد است آشیخ از عجایب کتابفروشی ایران بود.
از سال ۱۳۲۰ تا ۱۳۳۲ کتابفروشی‌ها در شاه‌آباد جان میگیرند. مرحوم ابراهیم رمضانی به‌عنوان یکی از تأثیرگذارترین کتابفروشان، کتابفروشی ابن‌سینا را در منطقه راه می‌اندازد و مرحوم «محمد رمضانی» کتابفروشی کلاله خاور را، برادران مشفق کتابفروشی صفی‌علی‌شاه را و عبدالرحیم جعفری انتشارات امیرکبیر را. به گفته حدادی بعد از سال ۱۳۳۲ با توجه به فشار حکومت، کتابفروشی‌ها از شاه‌آباد به سمت دانشگاه تهران حرکت می‌کنند.
کتابفروشی چهر و تهوری نخستین کتابفروشی‌هایی بودند که مقابل دانشگاه تهران مستقر شدند.
نقش وقایع سیاسی در شکل‌گیری راسته‌های کتابفروشی تهران بسیار زیاد بوده است؛ تمرکز کتابفروشی‌ها در خیابان ناصرخسرو با انقلاب مشروطیت، کوچ کتابفروشی‌ها به شاه‌آباد بعد از کودتای ۱۲۹۹ و در نهایت کودتای ۱۳۳۲ که کتابفروشان را به خیابان انقلاب کشاند.
نصرالله حدادی با وجود احترامی که برای پیشکسوتان این عرصه فرهنگی قائل است می‌گوید: «نقطه عطف کتابفروشی‌ها در ایران زنده‌یاد علیرضا حیدری بود مسئول انتشارات خوارزمی، کسی که باید دوران کتاب را به قبل و بعد او تقسیم کرد. این ناشر باسواد هرگز کتابی به او پیشنهاد نمی‌شد بلکه او بود که از مؤلف می‌خواست کتابی را برای چاپ به او بسپارد.»
نقش وقایع سیاسی در شکل‌گیری راسته‌های کتابفروشی تهران بسیار زیاد بوده است؛ تمرکز کتابفروشی‌ها در خیابان ناصرخسرو با انقلاب مشروطیت، کوچ کتابفروشی‌ها به شاه‌آباد بعد از کودتای ۱۲۹۹ و در نهایت کودتای ۱۳۳۲ که کتابفروشان را به خیابان انقلاب کشاند
پاییز کتابفروشان در روزهای کرونایی
درست است راسته کتاب در خیابان انقلاب نیمه دوم هر سال پذیرای مشتریان خاص خود به‌خصوص دانشجویان بود اما حالا یک سالی می‌شود که در سایه شیوع کرونا و کاهش خرید نبض اقتصاد کتاب در این راسته کند می‌زند.
علی رزاقی یکی از کتابفروشان این راسته می‌گوید: «برای حمایت از کتابفروشی‌هایی که این روزها بیش از هر زمان دیگر نیازمند حمایت هستند باید طرح‌های ویژه خرید کتاب گذشت ما تنها امید هر سالمان به نمایشگاه کتاب بود که این رویداد هم امسال در سایه کرونا تعطیل شد.
خیلی از همکاران ما ترجیح می‌دهند با جمع کردن بساط کتابفروشی به اغذیه‌فروشی روی بیاورند.»حرفهای این فعال حوزه کتاب را یکی دیگر از همکارانش ادامه می‌دهد و می‌گوید: «ضربه‌ای را که فعالان حوزه کتاب و نشر در این یک سال متحمل شدند هیچ‌کس درک نکرد، اگر درکی از این موضوع بود اگر کسی برای فرهنگ کتاب و کتابخوانی دل می‌سوزاند حداقل باید قدمی برای جبران این مهم بر می‌داشتند.
همه ایستاده‌اند و مرگ تدریجی کتابفروشی‌های تهران را نگاه می‌کنند.»به اندازه‌ای که مغازه‌های کتابفروشی خالی از مشتری است متأسفانه همیشه بساط کتابفروشان دستفروش داغ داغ است این حرف را معین امامی می‌زند و می‌گوید: «کتاب‌های قاچاقی و زیراکسی که‌گاه با ۵۰درصد تخفیف به مردم عرضه می‌شود عامل اصلی نابودی اقتصاد کتابفروشی‌های بزرگ است که متأسفانه هیچ‌کس به آن توجه نمی‌کند.»
هفته کتاب فرصت خوبی است تا فارغ از برنامه‌های کلیشه‌ای مسئولان این حوزه بنشینند و چاره‌ای برای حل مشکلات بیندیشند.
در همینه زمینه :
