محفل بزرگان در نشریه‌ای کوچک

سیدفرید قاسمی در جلد اول کتاب «مطبوعات کتابگزار؛ تاریخ نشریه‌های ادواری حوزه کتاب در ایران» درباره نشریه «انتقاد کتاب» می‌نویسد: «انتقاد کتاب نشریه‌ای است که از آذرماه 1334تا بهمن 1347با وقفه‌های نسبتا طولانی، به وسیله کانون انتشارات نیل منتشر شد. دوره اول این نشریه از آذر‌ماه 1334تا اسفند 1335با احتساب جلد آن در 284صفحه، دوره دوم از فروردین 1343تا اسفند 1343در 232صفحه، دوره سوم از خرداد 1344تا اردیبهشت1346 در 440صفحه و دوره چهارم آن از تیر 1347تا بهمن 1347در 144صفحه طبع شد». انتشارات نیل را ابوالحسن نجفی و عبدالحسین آل‌رسول پایه‌گذاری کردند اما چون در ابتدا، سرمایه کافی نداشتند، احمد عظیمی‌زواره‌ای نیز به آنها پیوست و هسته اصلی نیل در مغازه کوچکی روبه‌روی چاپخانه مجلس شورای ملی شکل گرفت. به گفته عبدالحسین آذرنگ در کتاب «تاریخ و تحول نشر»، مدتی بعد نیز مهدی و سیروس پرهام که با نجفی آشنایی داشتند، به سرمایه‌گذاران نیل پیوستند. آنچه در اینجا مدنظر ماست دوره‌های دوم، سوم و چهارم این نشریه است که در دهه 40منتشرشده است.
* دوره دوم: از فروردین تا اسفند 1343؛ 8شماره؛ قیمت تک‌نسخه این مجله در 7شماره اول 3ریال و در شماره 8، با اندکی افزایش، 5ریال بوده است. ناشر هدف از انتشار این جزوه‌های کوچک را معرفی کتاب‌های تازه عنوان کرده که به‌دلیل محدودیت صفحات این نشریه تلاش شده تا هر سطر آن مفید باشد. همچنین چاپ مقالاتی درباره شیوه انتقاد به‌منظور آشنایی خوانندگان با راه و رسم صحیح انتقاد کتاب از دیگر مطالب این دوره است. براساس آماری که سیدفرید قاسمی در کتاب نامبرده داده، در این دوره 23نقد منتشر شده و افرادی همچون مصطفی رحیمی، رضا سیدحسینی، داریوش آشوری، یدالله رویایی، ابوالحسن نجفی، مهدی اخوان‎ثالث، جلال‌ آل‌احمد، شمیم بهار و بهرام بیضایی در آن نقد نوشته‌اند.
* دوره سوم: خرداد و تیر 1344تا فروردین و اردیبهشت 1346؛ 12شماره؛ قیمت11شماره این دوره 5ریال بوده و تنها شماره 10که «سوگنامه فروغ فرخزاد» بوده، 10ریال قیمت داشته است. در یادداشت دوره سوم آمده: «... کار نقد این روزها در حال شکل‌گرفتن است. تقریظ‌نویسی و مجیزگویی که نقد ۳0-۲0سال پیش این آب و خاک بود، نفس‌های آخر را می‌کشد... مدت زیادی نیست که کار نقد از حوزه ادبیات به دیگر رشته‌های هنری هم کشیده شده: تئاتر، نقاشی و سینما. و به همین جهت انتقاد کتاب، تعدادی از صفحات محدودش را صرف نقد کارهای هنری دیگر، به‌خصوص تئاتر می‌کند...». در این دوره، مجموعا 191عنوان کتاب و 2عنوان مجله معرفی شده‌‌ و 32نقد هم به چاپ رسیده است. رضا داوری 7نقد، آشوری و رحیمی 5نقد، رؤیایی و احمد کریمی 2نقد و سیدحسینی، عبدالله توکل، رضا براهنی، آل‌احمد، حسن انوری و نویسندگانی دیگر هر کدام یک نقد در این دوره نوشته‌اند.
* دوره چهارم: تیر 1347(احتمالا) تا دی و بهمن 1347: 4شماره؛ هر شماره به بهای 5ریال. در این دوره 54عنوان کتاب معرفی و 8نقد منتشر شده است. در این دوره از تعداد نقدها کاسته شده و بر شمار شعرها و مقالات ترجمه‌شده افزوده شده است.
مصطفی رحیمی در گفت‌وگویی با عبدالحسین آذرنگ و علی دهباشی درباره انتقاد کتاب، گفته: «ابتکاری که در انتقاد کتاب به خرج دادند، چاپ یک مجله 16صفحه‌ای کوچک بود که امتیازی [منظور امتیاز نشریه است] نداشت و به‌صورت ضمیمه کتاب درمی‌آمد و تا آن زمان این کار کاملا بی‌سابقه بود. حکومت هم از چاپ آن جلوگیری نکرد و بنابراین ادامه پیدا کرد... یک‌بار پیغام فرستادند که اگر به همین صورت ادامه داشته باشد، امتیاز رسمی خواهیم داد ولی چون کار بدون دردسر ادامه داشت، کسی احتیاج به کسب امتیاز احساس نمی‌کرد...».