اقتصاد ایران در دوران جنگ سرد

  علیرضا احمدی 

نوروز1349که با اعلام خبر تولید بیش از یک میلیارد بشکه نفت درسال‌گذشته ازسوی منوچهراقبال، مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران آغاز شده بود، با اخبار سفر نیکلا پادگورنی، صدر هیأت رئیسه شورای‌عالی شوروی به ایران برای یک دیدار رسمی شش‌روزه، به پایان رسید. سفر پادگورنی به ایران که در راستای گسترش همکاری‌های متقابل که چند سالی از آغازش می‌گذشت انجام شده بود، در 30فروردین به انعقاد قراردادی برای خرید ماشین‌های سیلو از شوروی انجامید و در اردیبهشت نیز دو کشور موافقت کردند ارتباط تلفنی مستقیم میان مسکو و تهران برقرار شود. این مقدمه قرارداد مهم‌تری بود که در تابستان بسته شد؛ 10مرداد بزرگ‌ترین موافقتنامه اقتصادی میان دو کشور منعقد و قرارداد فروش گاز به شوروی امضا شد.
16مهر هم موافقتنامه اقتصادی دیگری میان دوکشور مبادله شد که براساس آن، ایران به شوروی اجازه اکتشاف نفت می‌داد و تاسیس 8آموزشگاه حرفه‌ای درایران و واگذاری8میلیون روبل اعتبار ازسوی شوروی نیز درآن پیش‌بینی شده بود، اما در این میان 6آبان مقطع مهمی در روابط اقتصادی دو کشور محسوب می‌شود؛ پادگورنی برای دومین‌بار در سال1349به ایران آمد تا این بار صدور گاز ایران به شوروی طی مراسمی رسما آغاز شود.
صدر هیأت رئیسه شورای‌عالی شوروی این روز را در روابط دوکشور بسیار تاریخی ارزیابی کرد و گفت که توسعه ثمربخش روابط دو کشور در شئون مختلف اقتصادی، اجتماعی و سیاسی به نحو آشکاری، امکان همزیستی مسالمت‌آمیز و همکاری‌های متقابل کشورهای دارای نظام‌های اجتماعی گوناگون را فراهم می‌آورد. اگرچه شاه در توسعه روابط اقتصادی با شوروی بیشتر انگیزه امنیتی داشت و حتی روزی به اسدالله علم گفته بود که «لوله گاز شوروی به اندازه چندین لشکر در شمال به من کمک می‌کند»، اما در این مراسم بر ضرورت توسعه همکاری‌های اقتصادی و تأمین منافع هر دو کشور تأکید کرد و پیشنهاد داد ایران و شوروی برنامه 15ساله‌ای برای گسترش روابط تنظیم کنند و مرزهای دو کشور را «مرزهای صلح و دوستی» دانست. برگزاری کنفرانس بزرگ سرمایه‌گذاری آمریکا در ایران در29اردیبهشت، تصویب لایحه قانون دیوان محاسبات در7خرداد، اعلام معافیت همه کالاهای وارداتی از کیش از مالیات در 15مهر، بهره‌برداری از 4کارخانه قند در آذربایجان در 3آبان، افتتاح کارخانه کاغذسازی پارس در هفت‌تپه در 15آذر، خرید تعدادی هواپیما از هلند در 13دی، گشایش پل کارون در 20بهمن، امضای قرارداد جدید نفتی در اوپک و به تبع آن افزایش درآمدهای ایران از نفت در 25بهمن و افتتاح شعبه بانک ملی ایران در پاریس و امضای قرارداد راه‌آهن ایران و شوروی در اسفند، از مهم‌ترین اخبار اقتصادی سال1349بود.
اما سال1349با اخبار اعتصابات کارگری به پایان رسید؛ 11اسفند کارگران شرکت واحد اتوبوسرانی تهران و حومه اعتصاب کردند و خواستار اجرایی‌شدن سخنان شاه شدند که گفته بود «کارگرانی که سود سهام ندارند باید 3ماه پاداش بگیرند»، اگرچه این اعتصاب فردای آن روز به پایان رسید اما چند روز بعد و در نیمه‌اسفند این ‌بار کارگران کارخانه چیت‌سازی کرج که محمدصادق فاتح، مالک آن بود (و بعدها به انتقام سرکوب کارگران، در مرداد1350از سوی چریک‌های فدایی خلق ترور شد)، اعتصاب کردند و به‌صورت دسته‌جمعی به سمت تهران به‌راه افتادند، اما در منطقه کاروانسرا سنگی، ژاندارم‌های مسلح از حرکت آنان جلوگیری کردند و کار به زد و خورد کشید و درنهایت 3کارگر کشته و 30نفر دیگر زخمی شدند. این حرکت‌های کارگری سبب شد درآخرین روزهای سال براساس تصمیم دولت حداقل دستمزد کارگران افزایش یابد.