سازمان جلب سیاحان، از وزارت داخله تا وزارت ارشاد

  الناز بایرام‌زاده 

ایران از دیرباز مورد توجه گردشگران و مسافران خارجی بود اما فعالیت‌هایی برای جذب گردشگر و توسعه جهانگردی در ایران، از میانه‌های دهه1320 آغاز شد؛ هرچند ایجاد نخستین سازمان یا اداره مربوط به این امر به سال1314 بازمی‌گردد. نخستین اداره با نام «جلب سیاحان» در وزارت داخله تاسیس شد. این اداره آن سال‌ها در تلاش برای ترغیب گردشگران برای سفر به ایران بود. حدود 6 سال بعد، شورای‌عالی جهانگردی تاسیس و نام قبلی برچیده شد. در ادامه این روند و در آستانه دهه1340، اداره امور جهانگردی در وزارت کشور تشکیل شد. توسعه ارتباطات کشور و افزایش سرعت گردشگری در این دهه تاریخ‌ساز، باعث شد تا در سال1342 «سازمان جلب سیاحان» راه‌اندازی شود. این سازمان دارای شورایی با ترکیب وزارتخانه‌های اقتصاد، کشور، فرهنگ و هنر، سازمان برنامه و بودجه، کانون جهانگردی ایران و 3عضو صاحب‌نظر و مطلع به پیشنهاد سرپرست سازمان و زیرنظر مستقیم نخست‌وزیر بود. اساس‌نامه سازمان نیز در 21 اردیبهشت‌ماه1345 تصویب شد. پس از گذر از این دهه، محمدرضا پهلوی برای توسعه برنامه‌های گردشگری در ایران و ورود آسان‌تر غربی‌ها به ایران، در سال1353 سازمان جلب سیاحان را در وزارت اطلاعات و جهانگردی آن روزگار، ادغام کرد. اما رویکرد امنیتی این سازمان، به توسعه‌ و رونق گردشگری کشور کمک شایانی نکرد.
در چنین حال و هوایی، نشانه سازمان جلب سیاحان توسط هوشنگ کاظمی، با اقتباس از نقوش سفالینه‌های سیلک کاشان طراحی شد. طراحی نشانه در این دوره زمانی با رویکردی جدید مواجه شده بود. طراحان در تداومِ رویکرد استفاده از نقوش تاریخی، با کاربردی‌کردن این نقوش در طراحی نشانه، باعث شدند آثاری که فقط در موزه‌ها و کتاب‌های تاریخ دیده می‌شدند، وارد زندگی مردم شوند. پوسترها و آگهی‌های گرافیکی این سازمان، نقطه‌عطفی در تاریخ طراحی گرافیک ایران به‌شمار می‌رود؛ کارهایی که توسط هوشنگ کاظمی، کارشناس هنری سازمان جلب سیاحان (1349-1342) و مؤسس بخش گرافیک این سازمان طراحی شده است. وی دانشکده هنرهای تزئینی (دانشگاه هنر فعلی) را در سال1339 تاسیس و برای نخستین‌بار در ایران، رشته گرافیک را به‌صورت تخصصی در این دانشکده ایجاد کرد. شرح این موضوع در سالِ1339 همین ویژه‌نامه آمده است. او طی این سال‌ها نمایشگاه‌های متعددی برای جلب توریسم برپا کرد. کاظمی، نخستین نمایشگاه از پوسترهای سازمان جلب سیاحان را در سال1343، با همراهی ناصر مفخم - یکی از دوستانش - در گالری صبا برگزار کرد. او برای بروشور این رویداد مطلب بلندی نوشت که در ادامه بخشی از آن را می‌خوانید: «آگهی دیواری را می‌توان به 2 گروه تقسیم کرد: آگهی‌هایی که در خیابان‌های درهم و پرغوغای شهرهای کنونی با مردمانی شتاب‌زده و آشفته سروکار دارند و می‌بایست با همه فریبایی در نقش و رنگ گستاخ و شدید و در پیام فشرده و کوتاه باشند و دیگر آگهی‌هایی که چهار دیوار بناها را به کمک می‌گیرند تا در آرامش و زمان بیشتر، مردمانی را که چند لحظه برجای نشسته‌اند و خاطری آسوده‌تر دارند، در دام خویش فراگیرند و پیام خود را با دل‌فریبی بیشتر و نغمه‌ای پُر زیر و بم‌تر بازگو کنند. اینجا آگهی جهانگردی را می‌توان بیشتر از گروه دوم دانست، زیرا دام خود را با زیبایی و آرامش در چهاردیواری بناها می‌گسترد و با نور سحرانگیز چراغ‌ها درهم می‌آمیزد تا کالای خود را خیال‌انگیزتر سازد. کالای او‌ رؤیاست و یکایک این آگهی‌ها پیامی دل‌فریب از سرزمین رویاها برایمان ارمغان دارند. آگهی جهانگردی، زیبایی سرزمین‌های دور را به آرامی در برابر دیدگان ما می‌گسترد و هوس ماجراهای نپیموده را چون نغمه‌های فراموش‌شده کودکی در یادمان بیدار می‌کند. اینجا پهنه دشت‌ها و اقیانوس‌ها، صحنه بازیگری اندیشه‌های ماست. بال‌های هواپیما بر رویاهای کودکی ما تکیه دارد و جزیره‌های آن سوی افق با اندوه شیرین یادبودها درهم می‌آمیزد. این نمایشگاه جلوه‌ای گوناگون از دام‌هایی است که این آخرین سال‌ها سوداگران رویاها در برابر آنان که از یک‌جا نشستن به ستوه آمده‌اند یا در تب کنجکاوی و شاید ماجراجویی می‌سوزند، گسترده‌اند. این آگهی‌ها، پیام‌هایی است از افق‌های دور که ما را به سوی خود می‌خوانند یا آنکه ما را با این اندیشه می‌برند که درهم شکستن میله‌های زندگی روزبه‌روز تا آنجا هم که گمان می‌کردیم، دشوار نیست و راه گریزی از قفس یکنواختی‌ها در برابرمان می‌تواند باشد.»
اسدالله بهروزان - از عکاسان مطرح دهه 1340 و دیگر هنرمند مؤثر در کارهای گرافیک سازمان جلب سیاحان بود. او پس از اشغال ایران توسط متفقین برای ادامه تحصیل به آمریکا رفت. پس از دریافت دکتری رشته نقاشی در 1338با اندوخته‌ای از هنر‌های گوناگون به ایران بازگشت. او کارش را در زمینه عکاسی با سازمان جلب سیاحان آغاز کرد و برای عکاسی از بناهای تاریخی و باستانی به سراسر ایران سفر می‌کرد. جمال‌الدین خرمی‌نژاد و پرویز دیبایی از دیگر طراحان و هنرمندان همکار در این بخش از سازمان بودند. پس از پیروزی انقلاب و تشکیل «وزارت ارشاد اسلامی»، وظایف مربوط به امور سیاحتی، زیارتی، ایران‌گردی و جهانگردی، در قالب معاونت امور سیاحتی و زیارتی در این وزارتخانه سازماندهی شد.