قنات هایی که کور شد

راحله‌عبدالحسینی

  قدیمی‌ها هنوز این محله را به نام قدیمش «چال هرز» می‌شناسند. چال هرز که حالا محله قبا نام‌گرفته، از محله‌های قدیمی است که نسبت به محله‌های دیگر شمیران، آب وهوایی گرم‌تر داشت. این محله با جمعیت بیش از 16 هزار نفر بین خیابان‌های شریعتی و پاسداران از غرب وشرق و بلوار شهرزاد و خیابان پورمشکانی از شمال محدود شده‌است. مهم‌ترین شاخصه این محله را باید همسایگی با حسینیه ارشاد و مسجد قبا دانست. در این گزارش از وجه تسمیه و تاریخچه این محله قدیمی می‌گوییم.  


آب و هوای خوش و قنات‌های پرآب ویژگی منحصربه‌فرد همه‌ آبادی‌های شمیران بود. اما برای چال هرز باید اندکی استثنا قائل شد. «داریوش شهبازی» تهران‌شناس و نویسنده کتاب «تهران‌نامه» می‌گوید: «در چال هرز آب فراوان بود ولی از هوای خنک دیگر‌آبادی‌های شمیران مثل زرگنده خبری نبود. یادم است مادربزرگ‌ها می‌گفتند هوای زرگنده به دلیل باد شمال یا باد توچال که به این سو می‌وزید، خیلی خنک بود. ولی چال هرز با وجود درختکاری فراوان و باغ‌های زیاد، همیشه هوای مرطوب داشت و خنک نبود.» همین آب وهوای گرم و مرطوب هم باعث شده‌بود تا میوه‌ای که در دیگر روستاهای شمال تهران به عمل نمی‌آمد در چال هرز به بار بنشیند. شهبازی ادامه می‌دهد: «انگور میوه‌ای است که در شمیران یا به‌طور کلی در آب و هوای سردسیر مثل آهار و شکراب کاشته نمی‌شود. اما در چال هرز تاکستان یا باغ انگور داشتیم و این نشان می‌دهد که هوای چال هرز به مراتب گرم‌تر از شمیران و زرگنده بود. گندم و جو هم در زمین‌های کشاورزی چال هرز کاشته می‌شد.» شهبازی به کتاب «مرات البلدان» نوشته «محمدحسن‌خان اعتمادالسلطنه» استناد می‌کند که از شراب‌خانه دولتی در چال هرز سخن گفته و این به دلیل وجود باغ‌های انگور در این محله بود. «محمدحسن‌خان اعتمادالسلطنه» وزیر ناصرالدین ‌شاه در کتاب «مرات‌ البلدان» درباره چال‌هرز این‌طور نوشته است: «چال ‌هرز از دهات بلوک شمیران طهران است در طرف غربی شراب‌خانه دولتی. هوایش گرم و آبش کم. 3، 4 خانوار رعیت در این ده است. باغ هم دارد.» در جای دیگری از خاطرات روزانه‌اش هم آورده‌است: «... از بیرون تشریف آوردند. از ارگ سوار شدند، سلطنت‌آباد تشریف بردند... قدری سواره گردش کردند... بعد سر قنات ناهار میل کردند، بلافاصله سوار شدند، به چال‌هرز که دهی است متعلق به کشیکچی‌باشی، تشریف بردند. 5دقیقه ماندند، داودیه رفتند.» 

وجه تسمیه
هوای گرم چال هرز به دلیل زمین‌هایی بود که در ارتفاعی پایین‌تر از زمین‌ها و روستاهای همجوار خود واقع شده بود. وجه تسمیه چال هرز هم به همین دلیل است که شهبازی در توضیح بیشتر می‌گوید: «پستی زمین در این حوالی باعث شد تا جایی به نام چال آب هرز تشکیل شود. جایی که آب‌های سطحی در زمان بارش برف و باران جمع می‌شد. کم‌کم واژه چال آب هرز جای خود را به چال‌ هرز داد. این نام گاهی اوقات چاله هرز نوشته می‌شود که باید دقت کنیم به ه تصغیر نیازی نیست و این 2کلمه در کنار هم به‌صورت مضاف و مضاف‌الیه نوشته می‌شود. مثل چال حصار، چال میدان، چال سیلابی که نام محل‌هایی در تهران است.» 

قریه‌ 500 ساله
وقتی رد پای قدمت چال هرز را دنبال می‌کنیم به اسناد وقفی می‌رسیم که قدمتش به حدود 5قرن پیش می‌رسد. شهبازی از اسنادی که وقف حضرت عبدالعظیم(ع) است نام می‌برد و می‌گوید: «در اسنادی که وقف حضرت عبدالعظیم(ع) است و به حدود 500 سال پیش برمی‌گردد، اسم چال هرز دیده‌می‌شود.» با این حساب قدمت چال هرز به دوره صفوی و شاه طهماسب اول برمی‌گردد. اما تاریخ مکتوب چال هرز از دوره قاجار موجود است که در خاطرات و کتاب‌ها دیده می‌شود. 

باغ‌های بزرگ چال هرز 
اوایل حکومت پهلوی تسطیح زمین‌های چال هرز آغاز شد. تسطیح زمین‌های پست همان و کور شدن مظهر برخی از قنات‌های چال هرز همان. شهبازی می‌گوید: «این محله پر آب یا به عبارتی پر از قنات بود. وقتی پهلوی اول زمین‌ها را تسطیح کرد، مظهر برخی از قنات‌ها که در زمین پست بود، پر شد و از بین رفت.» قریه پر قنات چال هرز با آب و هوای تقریباً گرم، باغ‌های سرسبز پر محصولی را در دل خود داشت که طبق روال روزگار قاجار کمابیش سهم شاهزادگان و درباریان بود. شهبازی باغ‌های بزرگ محله چال هرز را این‌طور برمی‌شمرد: «باغ بزرگ سپهسالار تنکابنی در شمال محله بود. محمدولی‌خان تنکابنی 5 دوره رئیس‌الوزرای قاجار بود. باغ کوکب هم از باغ‌های بزرگ در جنوب محله چال هرز بود.
شخصی به نام اردکانی که از افراد تحصیلکرده آن زمان بود، باغ کوکب را خرید و به پرورشگاه تبدیل کرد. ابوالحسن‌خان قره‌گوزلو معروف به ناصرالملک که نایب‌السلطنه احمدشاه قاجار بود هم باغ و عمارتی در چال هرز داشت که تابستان‌ها به آنجا می‌رفت. یادم است باشگاه اسب‌سواری هم در چال هرز بود که در دوره جوانی به آنجا می‌رفتم. مدیریت آن با فردی به مقدم بود که اسب‌های مجاری داشت. باشگاه سال‌هاست تخریب و به بوستان تبدیل شده‌است.» حالا از این باغ‌ها فقط نام کوچه‌ای باقی مانده و بقیه جای خود را به ساختمان داده‌است. 

کلوپ امریکایی‌ها
با تسطیح زمین‌های چال هرز در روزگار پهلوی، امریکایی‌ها در زمین‌های وسیع، باشگاهی برای تفریحات خود بنا کردند به نام «کلوپ امریکایی‌ها» که حالا جای خود را به بوستان پایداری داده‌است. کم‌کم باغ‌های بزرگی که محصولات درختان میوه‌اش به بازار تجریش می‌رفت، برچیده شد. 

مسجد قبا و حسینیه ارشاد
چهره محله چال هرز با ساخت حسینیه ارشاد و مسجد قبا در دهه 50 بار دیگر عوض شد. سال 1343 قرار شد تکیه‌ای برای اهالی چال هرز ساخته شود. اقبال مردم از یک طرف و جذب چهره‌هایی مانند دکتر علی شریعتی از سوی دیگر، سرنوشت این تکیه را تغییر داد و آن را تبدیل به حسینیه ارشاد کرد و سال 1346 هم ثبت شد. زمین مسجد قبا هم در سال ۱۳۳۵ توسط محمود حسینیان تهرانی به مساحت حدود ۲۴۰‌مترمربع وقف مسجد شد، اما با چند سال وقفه‌ سال ۱۳۵۰ افتتاح شد. سال ۱۳۵۰ اهالی محل به همت شهید تقی طرخانی‌، ۴۰۰مترمربع از زمین‌های اطراف را به مسجد اضافه کردند. در سال ۱۳۵۳ نیز مسجد قبا به امامت آیت‌الله شهید مفتح به‌طور رسمی گشایش یافت‌. مسجد قبا از همان ابتدا به دلیل حضور آیت‌الله مفتح از پایگاه‌های مهم مبارزه علیه رژیم پهلوی بود. 4 هزار و ۵۰۰‌مترمربع دیگر هم سال ۱۳۶۸ به مساحت مسجد اضافه شد. مسجد در 3 طبقه دایر است‌. طبقه همکف شبستان مسجد به مساحت ۶۰۰‌مترمربع و نیم طبقه بالا نیز مخصوص خواهران است‌.