ایستاده با عشق

عیسی محمدی ـ روزنامه‌نگار



در طول تاریخ و البته غالباً در صدر اسلام، مسجدها معمولاً قرارگاه مسلمانان بودند؛ یعنی هر اتفاقی که می‌خواست بیفتد، باید در مسجدها شروع می‌شد یا در همان مسجدها می‌افتاد. شروع جهادها، اعلام دفاع، اعلام‌های مذهبی دیگر، جمع‌آوری کمک برای دیگران، آموزش و... همگی از مسجدها شروع می‌شد. حتی در صدر انقلاب اسلامی هم مسجدها، قرارگاه‌های مؤمنین و مسلمین بودند؛ چیزی که به فرهنگ اسلامی نزدیکی بسیاری داشته و دارد. اما یک خلاقیت مهم دیگر که در حوزه جهان مذهبی تشیع اتفاق افتاد، ایجاد اماکن مقدسه دیگری بود که محل گرد هم‌آمدن مؤمنین بود؛ البته بدون اینکه مرکزیت مساجد را از بین ببرد یا حتی به‌عنوان رقیب برای آنها مطرح شود. حسینیه‌ها، تکیه‌ها و محافل عزاداری در واقع مکمل مسجدها بودند؛ به همین دلیل به راحتی جا افتادند و کارکردهای خاص خودشان را دنبال کردند. در این میانه تکیه‌ها از اهمیت خاص‌تری برخوردار بودند؛ اماکنی که هم محل اقامه عزای سیدالشهدا محسوب می‌شدند، هم جایی برای اجرای تعزیه. غالباً هم موقت بودند و به روزگار محرم و صفر ارتباط داشتند. البته تکیه‌ها تا قبل از قجرها، به محل گرد هم‌آمدن صوفیه هم گفته می‌شد. تهران، تکیه‌های زیادی داشته و دارد؛ بعضی از آنها قدمت زیادی دارند. تکیه‌های قدیمی بخشی انکارناپذیر از هویت ناب تهران هستند. با هم نگاهی به چند تایی از قدیمی‌های‌شان می‌اندازیم.



آرمیده در آرامش کوه‌ها
   تکیه نیاوران
   نیاوران
تکیه‌ای در منطقه نیاوران تهران؛ جایی که می‌گویند زمانی شاه قجرها، یعنی ناصرالدین‌شاه، علاقه زیادی به آن داشته است. یکی از معروف‌ترین و سن و سال‌دارترین تکیه‌های پایتخت بوده. 1500مترمربع مساحت هم دارد. نقل است که زمان اقامت در کاخ صاحبقرانیه، تکیه نیاوران را بنا نهاده است. دلیلش هم مصادف‌شدن ماه محرم با تابستان بوده؛ گرمای تابستانی هم که جان می‌داد برای اقامت در شمال تهران. پس به این ترتیب، شاه قاجار با یک تیر، دو نشان می‌زد؛ هم در اقامتگاه تابستانی‌اش مقیم می‌ماند، هم برای تماشای عزاداری‌ها به این تکیه می‌رفت. میرزا محمدباقر معین‌البکاء، از معروف‌ترین تعزیه‌گردانان قاجاریه، آنجا تعزیه اجرا می‌کرد. الان که به نیاوران سری بزنید، گنبدی سبز و سکوی تعزیه‌ای آن را خواهید دید. اما اگر همت کرده و داخل مجموعه شوید، می‌بینید که وضعیت متفاوت است. کنار ورودی، موزه‌ای از وسایل قدیمی تعزیه و دیگر وسایل تکیه را مشاهده خواهید کرد. این تکیه سقفی چوبی دارد.



اعتبار دولاب
   تکیه چال
   منطقه 14، میدان شهید سعیدی
منطقه دولاب تهران، جزو قدیمی‌ترین محله‌های پایتخت است. به همین دلیل بخشی از  اماکن قدیمی تهران هم در آن واقع شده؛ مثل همین تکیه چال. نقل‌هایی وجود دارد که حتی قدمت آن را به 700سال هم می‌رسانند. با توجه به اینکه دولاب از قدیم‌الایام روستایی پر از آب و خوش آب و هوا بوده، در آن کشاورزی انجام می‌شد، البته این نقل‌ها می‌تواند حقیقت هم داشته باشد. این تکیه چون در محل گود و چاله‌مانندی هم ساخته شده بود، معروف به این نام شده است. در واقع تکیه چال را باید قدیمی‌ترین تکیه شرق تهران بدانیم. در کنار آن، بنایی دیگر به نام حمام چال هم وجود دارد که از نقاط قدیمی این محله است. عرف بر این بود که در محرم و صفر و مخصوصاً در عاشورا و تاسوعای حسینی، عزاداران از این تکیه به سمت بقعه چهل‌تن دولاب، امامزاده اهل‌بن‌علی(ع) و بقعه سیده ملک‌خاتون حرکت می‌کردند که هنوز هم این عرف برپاست.



تکیه‌ای که تکیه‌گاه محله است
   تکیه نفرآباد
   نفرآباد شهرری
شهرری، قدمت زیادی دارد. حتی در روزگار پیش از اسلام، از بزرگ‌ترین شهرهای ایران و جاده ابریشم هم بوده است. به همین دلیل است که وقتی از تکیه‌ای با قدمت 400سال در آن صحبت کنیم، چیز عجیبی نباید به‌نظر برسد؛ تکیه‌ای به اسم نفرآباد؛ تکیه‌ای که در محلی به همین اسم در اطراف حرم مطهر عبدالعظیم حسنی(ع) قرار دارد. این تکیه را قدیمی‌ترین تکیه تهران می‌دانند که هنوز برقرار است. هیئت اصلی این تکیه هم نام هیئت علی‌اکبر(ع) را دارد که البته با همان عنوان تکیه نفرآبادی‌ها می‌شناسند. سال‌ها پیش اهالی این محله تصمیم گرفتند که چنین تکیه‌ای را ایجاد کنند؛ تصمیمی که تا به امروز پابرجا مانده است. حالا این تکیه، هم در محرم و صفر و هم شب‌های جمعه، میزبان مراجعان است و به سبک همیشگی، با آبگوشت از آنها پذیرایی می‌کند. هم‌اکنون تنها 20درصد از اهالی نفرآباد را قدیمی‌هایش تشکیل می‌دهند.



سال عاشقی
   تکیه زرگنده
   محله زرگنده
یکی دیگر از تکیه‌های قدیمی تهران را باید تکیه زرگنده بدانیم که در این محله قدیمی واقع شده است. به گفته قدیمی‌ها، قدمت این تکیه به 160سال پیش بر می‌گردد. اهالی می‌گویند که خیابان عطاری مقدم، پایین‌تر از بیمارستان جواهری، زمینی وجود داشته که یک و نیم متر از سطح زمین فاصله داشته. در آنجا شش طاق‌نمای 12متری هم بوده که در اختیار بزرگان محله قرار می‌گرفته تا مراسم عزاداری را بر پا کنند. گفته می‌شود هر کدام هم با سبک و سیاقی که داشتند، مراسم عزاداری را بجا می‌آوردند. این مراسم تا سال‌ها به این منوال دنبال می‌شده تا اینکه فردی به نام احمد صانعی، که گویا از کارخانه‌داران بزرگ محله بوده، زمینی را در کنار این حسینیه خریداری کرده و به مسجد تبدیل می‌کند. حالا همه اهالی به قاعده همان سنت همیشگی، از ابتدای محرم تا روز اربعین، بعد از نماز مغرب و به قصد برگزاری مراسمی که دارند در اینجا گرد هم می‌آیند.


عاشقی به سبک شوفرها
   تکیه شوفری‌ها
   میدان قزوین
اینجا تعمیرگاه اسلامی بوده که بعدها تبدیل به تکیه شوفری شد؛ یکی از خاص‌ترین تکیه‌های قدیمی تهران. شاید نزدیک به 75 سال قدمت داشته باشد. اینجا را هم شوفرهای خط تهران - کرج راه‌اندازی کردند تا جایی برای عزاداری و استخوان سبک‌کردن داشته باشند. نسل‌های مختلف بعد از شوفرها هم بعدها پای کار این تکیه آمدند. حالا در اینجا تعزیه هم برگزار می‌شود. جالب اینکه حتی احمد مسجدجامعی که تهرانگردی‌هایش را راه انداخت، نخستین تهرانگردی محرمی خودش را به این تکیه خاص اختصاص داد. پرده‌های عاشورایی این تکیه را از منحصر به فردترین پرده‌هایی می‌دانند که تا به حال دیده شده است. مسجدجامعی معتقد است که این نقاشی‌ها که در مکتب نقاشی‌های مکتب قهوه‌خانه‌ای شکل گرفته، باید به خوبی نگهداری شده و قاب‌بندی شوند تا برای آیندگان به ارمغان بماند. در نهایت اینکه این تکیه را می‌توان جزو تکیه‌های خاص کسب و کارهای تهران هم دانست که حالا شوفرها، سعی می‌کنند پرچمش را بالا نگه دارند.



تصویر ‌ماه در آن برکه مرمری
   تکیه دزاشیب
   دزاشیب
یکی از تکیه‌های بازمانده از گذشته را باید همین تکیه دزاشیب دانست. ساخت آن را به زمان ناصرالدین شاه مربوط می‌دانند؛ یعنی قدمتش به بیش از 120سال می‌رسد. نقل است که در بخش شمالی این حسینیه، نمازخانه‌ای کوچک هم بوده و ساختمان فعلی آن به استثنای شیروانی، با هزینه خیران و همت رضاقلی‌خان مجد الممالک ساخته شده؛ در مساحتی نزدیک به 500مترمربع. جالب اینکه این تکیه در سال 1384هم ثبت ملی شده است. این تکیه ۲طبقه است. محوطه داخلی با قالی پوشانده شده و دور تا دورش پشتی می‌گذارند. حوضی مرمری هم در میانه تکیه قرار دارد که دور تا دورش، شش ستون چوبی نگه‌دارنده سقف به چشم می‌خورد. مثل تکیه‌های سابق، در بخش شمالی، طاق‌نماهایی به چشم می‌خورد که قدیم‌الایام به هر یک از طایفه‌های دزاشیبی مربوط می‌شد. شیروانی این تکیه هم که نزدیک به 70سال پیش توسط فردی به نام حاج محمدعلی یخچالی ساخته شد.



عزاداران عودلاجان
   تکیه سادات اخوی
   چهارراه سیروس
این حسینیه یا تکیه را هم یکی از قدیمی‌ترین و خاص‌ترین تکیه‌های تهرانی‌ها می‌دانند که هنوز هم با همان سنت‌های همیشگی، به کارش ادامه می‌دهد. هنوز هم خیلی از قدیمی‌های محله که راهی مناطق بالاتر شده‌اند، محرم را در این تکیه و حسینیه برگزار می‌کنند. می‌گویند که این تکیه با 200سال قدمت، از نخستین تکیه‌های تهران بوده است که توسط حاج سیدابراهیم تقوی و در محله عودلاجان ساخته شده؛ آن‌هم در زمانه فتحعلی‌شاه قاجار. می‌گویند که فتحعلی‌شاه به مالک نخست اینجا اخوی می‌گفته و همین نام هم روی آن مانده و تبدیل به سادات اخوی شده. این خانواده که خانواده خیری هم بوده‌اند، ثروتشان را در بخش‌های مختلف وقف کرده‌اند و اینجا نیز ارث۳ برادر بوده که یکی از آنها سهم دیگران را خریداری کرده و این حسینیه را بنا کرده. هنوز نحوه استقرار عزاداران مثل زمان قبل است و با قهوه و استکان‌های قدیمی از آنها پذیرایی می‌شود.



این جماعت بی‌ریا
   تکیه سوپورها
   دزاشیب
این یکی تکیه هم از تکیه‌های خاص و البته صنفی تهران است که از قدیم‌ها به همین نام خوانده می‌شد. هنوز هم که برقرار است و با همین نام مشهور. این تکیه کوچک، با حضور تعدادی رفتگر در مسجد کوچک آشیخ علی شکل گرفت. آن زمان‌ها، دزاشیب و اطرافش پر از زمین‌های کشاورزی و باغ و صیفی‌جات بود و به این شکل امروزی نبود. به همین دلیل آشیخ علی شریعتمداری استرآبادی، در گوشه باغش محلی را برای اقامه نماز اختصاص داده بود. کشاورزان و باغبان‌ها هم برای نماز نزد او می‌رفتند. این اتفاق یک قرن پیش افتاد. سال‌ها گذشت و تعدادی از سوپورها برای عزاداری و روضه‌خوانی در این مسجد دور هم جمع می‌شدند. شهرت مسجد و تکیه سوپورها از همان وقت ماندگار شد؛ در واقع به روایت احمد مسجدجامعی، این نایب تقی صالحی بود که سوپورهای شمیران را دور هم جمع می‌کرد تا در این گوشه باغ در دزاشیب، عزاداری محرم‌شان را بجا آورند.



ستاره شب‌های دربند
   تکیه دربند
   دربند
تعداد تکیه‌ها در تهران زیاد بوده اما از این تعداد زیاد، تنها معدودی باقی مانده است. تکیه دربند هم از آن جمله است. قدمت این تکیه را 200سال می‌دانند، هر چند در سندهای مربوط به آن، سن و سالش شاید به 150سال هم نرسد. این تکیه به همت اهالی آن تا به حال پابرجا مانده است و جالب اینکه در نزدیک‌ترین فاصله با کوه‌های دربند قرار دارد. در ابتدا با ستون‌های چوبی سپیدار سرپا بود تا اینکه طی سال‌های اخیر تصمیم گرفتند که محکم‌کاری‌اش کنند تا سرپا بماند. ستون‌هایی هم برای آن درنظر گرفتند تا قدرت نگهداری سقف را داشته باشد. جالب اینکه این تکیه مربوط به زمان قجرها، دور تا دورش حجره‌هایی دارد که می‌گویند تا همین چند سال پیش هر کدامش متعلق به یکی از خاندان‌های معروف تهرانی بوده. در بخش زنان در طبقه دوم هم نرده‌های چوبی محافظ زنان است. به واقع تکیه دربند را هم باید از خاص‌ترین تکیه‌های باقیمانده قجرها در ایران دانست.



آرامش در حضور بزرگان
   تکیه تجریش
   بازارچه تجریش
یکی از خاص‌ترین تکیه‌های تهران و حتی ایران را باید همین تکیه تجریش بدانیم و بنامیم؛ تکیه‌ای که در ضلع شمالی امامزاده صالح(ع) تجریش برپا می‌شود. قدمت آن به زمان قجرها برمی‌گردد. دو ورودی دارد، یکی به صحن امامزاده و دیگری به بازارچه تجریش. جالب اینکه بخش‌هایی از آن نیز به‌صورت غرفه‌های بیرونی بوده که در دیگر وقت‌های سال، به کاسب‌ها اجاره یازده ماهه داده می‌شود، ولی در ایام عزاداری در اختیار تکیه است. در زمان قاجاریه، اینجا هم عزاداری انجام می‌شد، هم شبیه‌‌خوانی و تعزیه‌خوانی. اما حالا در ایام محرم تنها عزاداری در این تکیه اتفاق می‌افتد. برخی از کاسبان آن حتی در دو دهه اول محرم کسب و کارشان را تعطیل کرده و در خدمت این تکیه و عزاداران هستند و اعتقاد دارند که با این کار، هم خانواده خودشان و هم کسب و کارشان را بیمه می‌کنند. این تکیه یک‌بار در سال 1366بر اثر سیل تجریش، تخریب شد که دوباره مورد بازسازی قرار گرفت و ثبت ملی شد.