چاپ اُفست، خدمتی دیگر از همایون صنعتی‌زاده

معراج قنبری

یک اعجوبه با پُرکاری و فعالیت‌هایش، همه چاپخانه‌های کشور را اشغال کرده بود و مملکت با مشکل چاپ مواجه شده بود. همایون صنعتی‌زاده در پی بازار کتاب بود و با توجه به اشتراک زبان فارسی، بازارش ‌به کتاب‌های درسی افغانستان رسید. او در گفت‌وگو با سیروس علی‌نژاد در کتاب «از فرانکلین تا لاله‌زار» ماجرای شکل‌گیری چاپخانه اُفست را چنین بازگو می‌کند: «کتاب‌های درسی ایران وضعش خیلی خراب بود. این سال 1956 بود. سال 35. وضع کتاب‌های درسی خیلی خراب بود، ازجمله تاریخ و جغرافی. شاه می‌رود هیأت دولت، کتاب‌های تاریخ و جغرافی را پرت می‌کند، می‌گوید این مزخرفات چیست. وزیر فرهنگ می‌گوید ما مشکل چاپ داریم. صنعتی همه چاپخانه‌ها را گرفته دارد برای افغانستان کتاب چاپ می‌کند، درحالی‌که ما خودمان به اندازه کافی چاپخانه نداریم. واقعا چاپخانه‌ها پر بود. ما هم پول زیادی داشتیم. به فرانکلین گفتیم: بیایید کمک کنید یک چاپخانه تأسیس کنیم. گفتند: پول داری بکن! من هم ناشران را جمع کردم و همینطور افرادی هم به ما کمک می‌کردند ازجمله سیدحسن تقی‌زاده که از ایام جوانی به‌کار چاپ علاقه‌مند بود. اصلا شد رئیس هیأت‌مدیره افست. من هم شدم مدیرعامل. سهام افست را هم دادیم به ناشرانی که برای فرانکلین کتاب چاپ می‌کردند، ازجمله به ایرج افشار، انتشارات ابن‌سینا، انتشارات امیرکبیر. همه سهامدار شدند بجز خودم. از فرانکلین یک میلیون تومان پول قرض دادیم به افست. افست این‌طوری شروع به‌ کار کرد. بعد هم یک میلیون تومان دیگر از فرانکلین بهش قرض دادیم. کارش راه افتاد. افست شروع به چاپ کرد و 24 ساعت کار می‌کرد».
جرقه‌های تاسیس افست از سال 1335 زده شد. اما افتتاح رسمی آن در تیرماه 1336 با سرپرستی احمد سمیعی بود. نخستین مکان این چاپخانه در ملکی استیجاری در خیابان قوام‌السلطنه بود. سپس به خیابان گوته و بعدتر سرخه‌حصار منتقل شد. این مؤسسه در سال‌های ابتدایی فعالیتش به چاپ کتاب‌های درسی می‌پرداخت اما رفته‌رفته و با مرور زمان و مستحکم شدن جایگاهش، تأثیر بسیاری در ترویج فنون و فرهنگ چاپ در ایران باقی گذاشت.
معروف است که اشرف خواهر شاه، شریک افست بوده. همایون صنعتی‌زاده که 4 سال مدیرعامل افست بود در همان کتاب درباره این موضوع چنین توضیح می‌دهد: «نبود. بیخود می‌گفتند. سازمان شاهنشاهی خدمات اجتماعی پول کتاب‌های درسی را می‌داد. هزینه کتاب‌های درسی ایران را، که مجانی بود، سازمان شاهنشاهی از محل درآمدهای خود پرداخت می‌کرد. طرف قرارداد افست اصلا سازمان شاهنشاهی بود، نه آموزش و پرورش؛ چون طرف قرارداد آنها بودند، گفتم حق شماست که شریک باشید تا علاقه‌مند شوند. کار را محکم کرده بودم به‌اصطلاح. سازمان شاهنشاهی سهم قابل ملاحظه‌ای داشت. یعنی از اول نداشت بعد پیدا کرد. اول کار این افست با یک صحافی شروع به ‌کار کرد و یک ماشین چاپ دستی. بعد، وسعت پیدا کرد. مثلا ماشین تاکن را من با پول آمریکایی از ایتالیا آورده بودم».
شرکت افست اکنون در زمینه چاپ و انتشار کتاب‌های درسی، مطبوعات و... با 4 شعبه در سراسر ایران فعالیت می‌کند. برای مطالعه بیشتر درباره این سازمان، کتاب «از دیروز» گفت‌وگوی فریدون حیدری مُلک میان با 8 نفر از پیشکسوتان چاپ افست پیشنهاد می‌شود.

هرمز وحید، طراح لوگوی چاپ افست 
هرمز وحید از پیشگامان هنر کتاب‌آرایی و مدیریت هنری در تولید و نشر کتاب، هفدهم آبان‌ ماه 1307 در تهران متولد شد. پدرش شادروان محمد وحید تنکابنی، از شخصیت‌های فرهنگی زمان خود بود که بعد از عزیمت دکتر جردن از ایران، به ریاست کالج آمریکایی (دبیرستان البرز) منصوب شد. وی پس از پایان دوره دبیرستان و برای تحصیل در رشته نقاشی، وارد دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران شد. از همدوره‌ای‌های او می‌توان به هنرمندانی چون پرویز کلانتری و پروین‌دخت صدر اشاره کرد. وحید در همین دوره با پروین‌دخت صدر ازدواج می‌کند و هر دو تصمیم می‌گیرند ترک تحصیل کنند. اگرچه او پیش از ترک تحصیل هم با صنعت چاپ آشنا بود و کار می‌کرد، اما پس از ترک تحصیل، تصمیمش برای فعالیت در این زمینه جدی‌تر شد.
مدتی در اداره فرهنگ و هنر مشغول شد، اما آن‌جا هم تاب نیاورد. در اسفند 1332 به استخدامِ انتشارات نوپا و نوجوی فرانکلین درآمد. تیزهوشی و تسلطش بر چاپ سبب شد که همایون صنعتی، مدیر فرانکلین مسئولیت قسمت گرافیک انتشارات را در 1332 به او بسپارد. هرمز وحید علاوه بر فعالیت در فرانکلین در راه‌اندازی یا نوسازی چند مؤسسه انتشاراتی دیگر نظیر چاپخانه افست، سازمان کتاب‌های درسی، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، انتشارات آموزش و پرورش، چاپخانه و انتشارات مجلس، انتشارات وزارت خارجه، کمیته ملی یونسکو و... همکاری فعال داشت.
طراحی لوگوی شرکت افست را او انجام داده و این نشانه در میانه‌های دهه 1330 بسیار نوآورانه و متفاوت از نشانه‌های رایج بود. تولید و مدیریت هنری بیش از 1500 عنوان کتاب در کارنامه حرفه‌ای وحید دیده می‌شود. ازجمله آخرین کارهای وحید که ناتمام ماند، طراحی، تولید و انتشار مجموعه کتاب «سیری در هنر ایران» اثر آرتور پوپ بود. این هنرمند سرانجام در چهارم آذر ماه 1378 از جهان فانی رخت بربست.