اولین رساله

  سید محمد حسین محمدی  

در دوره‌های متقدم اسلامی، به‌ علت نبود سواد در سطح عموم جامعه، مردم برای تعیین تکلیف مسائل شرعی‌شان توانایی رجوع به متن را نداشتند، آن عده‌ای هم که اهل کتاب و دفتر و خواندن بودند یا مسائل شرعی را از فقیه می‌پرسیدند و یا اگر به فقیه دسترسی نداشتد به کتاب «من لایحضره‌الفقیه» (به معنای کسی که فقیه در نزدش حاضر نیست، نوشته شیخ صدوق) و دیگر کتاب‌های فقهی شبیه به آن رجوع می‌کردند. اوضاع کم و پیش تا دوره صفوی نیز به همین شکل پیش می‌رفت. در دوره صفوی و با میدان‌دار شدن روحانیت، شیخ بهایی به دستور شاه‌عباس صفوی مأمور شد تا برای نخستین بار متنی فقهی برای مخاطب عمومی بنویسد. شیخ بهایی شروع به نوشتن کتابی کرد که ما امروزه آن را با عنوان «جامع عباسی» می‌شناسیم. اینکه جامع عباسی در چه سطحی توزیع و خوانده شد، چندان قابل ‌ردیابی نیست اما این کتاب توانست تأثیر بسیار زیادی در نگارش کتاب‌هایی شبیه به ‌خودش بگذارد، کتاب‌هایی که پس ‌از آن با عنوان جامع نگاشته و به مخاطب عمومی عرضه می‌شدند.
رساله‌های توضیح‌المسائل امروزی‌ نیز هرچند ریشه‌هایشان به جامع عباسی برمی‌گردد اما در سال 1335 توسط حجت الاسلام علی‌اصغر کرباسچیان، معروف به علامه (از بنیانگذاران مدرسه علوی در تهران) به شکل امروزی درآمد. علامه کرباسچیان، برای نخستین بار رساله‌ «توضیح‌المسائل» را براساس فتاوای آیت‌الله بروجردی و با توجه به نیاز جامعه زمان خودش به رشته تحریر درآورد. نثر کتاب‌هایی نظیر جامع عباسی، برای مخاطب عمومی سنگین و فتاوای علما نیز تغییر کرده بود. توضیح المسائل نگاشته شده توسط علامه کرباسچیان به تأیید آیت‌الله بروجردی رسید و منتشر شد. پس از چاپ این رساله در سال 1335، علمای دیگر نیز براساس همان اسلوب، اقدام به چاپ رساله‌های خود کردند و این مسیر تا زمان حاضر نیز ادامه دارد. در سال‌های اخیر، برخی مراجع همچون سیدمحمدحسین فضل‌الله، با همان دغدغه‌ای که رساله‌های اولیه نگاشته شدند، تغییراتی در شکل و نثر رساله‌های عملیه‌شان دادند اما چندان‌که بایدوشاید مورد استقبال قرار نگرفت. شاید یکی از دلایل ‌استقبال نشدن از این رساله‌های نوین، وجود و گسترش فضای مجازی باشد که با قابلیت جست‌وجو در رساله‌ها، عملاً نیاز به رجوع به کتاب‌های چاپی را به ‌طور کلی رفع کرده است.