ناسازگاری شهرک‌سازی با محیط‌زیست در ایران
شهرک‌های سازگار با محیط‌زیست چه مشخصاتی دارند و چرا در ایران اجرا نمی‌شوند؟
سمیرا مصطفی‌نژاد ـ روزنامه‌نگار
یکی از سازگارترین سازه‌های جهان با محیط‌زیست، هتلی به نام اسوارت است. این هتل در نروژ بنا شده است و سازندگانش در شرکت اسنوهتا مدعی هستند نخستین سازه انرژی مثبت جهان را ساخته‌اند. در طراحی این بنا از شکل صخره‌های یخی مشهور نروژ و همچنین از تجهیزات ماهیگیری و خانه‌های سنتی نروژی الهام گرفته شده است. این سازه مبتنی بر بالاترین استانداردهای بهره‌وری انرژی ساخته شده و می‌تواند 85درصد از انرژی مورد نیاز سالانه خود را ذخیره کند. همچنین به اندازه‌ای انرژی خورشیدی ذخیره خواهد کرد که هم برای فعالیت هتل و هم برای ساختوسازهای آتی بی‌نیاز از انرژی خواهد بود. قرار است این هتل به‌زودی از شبکه ملی برق نروژ مستقل شود. این هتل یکی از نمونه‌های مثال‌زدنی از توسعه پایدار شهرها و ساخت‌وساز سازگار با محیط‌زیست در جهان است؛ روندی که نیاز به آن، امروزه با توجه به بحران‌هایی که محیط‌زیست و طبیعت با آن دست به گریبان است، بیشتر از هر زمان دیگری در جهان احساس می‌شود. موفق‌ترین کشورهای جهان در پایبندی به استانداردهای سازگاری با محیط‌زیست، کشورهای اروپایی هستند. استفاده کارآمد از زمین، حفظ بافت طبیعت و زیستگاه‌های طبیعی حین ساخت‌وساز، مدیریت کارآمد حمل‌ونقل مانند ایجاد مسیرهای دوچرخه‌سواری، یا ایجاد شبکه‌هایی از پیاده‌روها با پوشانندگی گسترده در سطح شهرها و استفاده از سوخت‌های پاک برای حمل ونقل، استفاده کارآمد از منابعی مانند برق، آب، تصفیه آب و فاضلاب و مدیریت پسماند، بهره‌وری در انرژی و استفاده از منابع انرژی پاک، هم در ساخت‌وساز و هم برای مصرف ساکنان و در مجموع بهبود کیفیت زندگی ساکنان از استانداردهایی هستند که کشورهای مشتاق و طبیعت‌دوست برای بنای شهرها و شهرک‌های جدید خود به اجرا می‌گذارند.
شهرسازی سازگار با محیط‌زیست درایران نداریم
جست‌وجو برای یافتن نمونه‌های مشابه ساخت‌وساز در ایران چندان موفقیت‌آمیز نیست و جز چند مورد محدود اجراشده و چند طرح اجرا‌نشده، پروژه قابل‌توجهی در این حوزه در سطح کشور به چشم نمی‌خورد؛ بنای نخستین ساختمان انرژی در شمال تهران به‌عنوان نمایشگاه دائمی و کاربردی انرژی‌های تجدید‌پذیر در سال1392، اعطای لوح طلایی ساختمان دوستدار محیط‌زیست به ویلاهای دوچناران در ارتفاعات شهران در سال1395 و احداث نخستین ساختمان Low Energy سازگار با محیط‌زیست با رعایت تمامی معیارها و استانداردهای سازگاری در تهران در سال1397. سعید سعیدی‌پور کارشناس معماری و شهرسازی با تأیید نبود پروژه شهرک‌سازی سازگار با محیط‌زیست در ایران، تلاش‌های کشور برای سازگاری با طبیعت در معماری را به ساختوسازهای جسته و گریخته، افزودن رشته دانشگاهی در حوزه معماری طبیعت‌گرا به چند دانشگاه و مبحث 19مقررات ملی ساختمان‌سازی محدود می‌داند. این مقررات در حوزه منطبق کردن ساختمان‌های ساخته‌شده و در حال ساخت با طبیعت، قانونگذاری شده است. به گفته سعیدی‌پور این مبحث با استانداردهای جهانی فاصله زیادی ندارد، اما در حوزه اجرا چندان موفق عمل نکرده است. از نظر این مدرس دانشگاه مشکلاتی که در حوزه ساخت‌وساز سازگار با طبیعت در ایران وجود دارد به 3بخش فرآیند ساخت، استفاده از مصالح ناسازگار با محیط‌زیست و اتلاف انرژی در ساختمان‌ها و همچنین طول عمر کم ساختمان‌ها تقسیم می‌شود. به گفته او، هم‌اکنون در چین و کشورهای توسعه‌یافته، سالانه ساختمان‌هایی بسیار عظیم و وسیع ساخته می‌شوند، اما آسیب‌هایی که فرآیند ساخت‌وساز آنها به طبیعت وارد می‌کند، کمتر از یک‌پنجم آسیب‌هایی است که فرآیند ساخت‌وساز در ایران به محیط‌زیست وارد می‌کند. سعیدی‌پور می‌گوید: در ایران پروژه خاصی در زمینه احداث شهرک‌های سازگار با محیط‌زیست وجود ندارد. شاید تک‌سازه‌هایی درقالب آزمایشی توسط دانشگاه‌ها یا مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی بنا شده باشند. در این سازه‌ها هم عموما تمرکز بر کنترل اتلاف انرژی است. تقریبا می‌توان گفت در کشور شهر یا شهرکی که در آن اصول سازگاری با محیط‌زیست رعایت شده باشد، نداریم.
دهکده امید، نخستین قدم در مسیر توسعه پایدار
شاید پروژه بازسازی روستای سراب ذهاب پس از وقوع زلزله 7.3ریشتری سال1396 در کرمانشاه، یکی از نخستین قدم‌هایی باشد که در مسیر اجرای ایده توسعه پایدار در شهرسازی و شهرک‌سازی سازگار با محیط‌زیست برداشته شده است. صادق زیباکلام، استاد علوم سیاسی دانشگاه تهران پس از وقوع این زمین‌لرزه اقدام به جمع‌آوری کمک‌های مردمی برای کمک‌رسانی به مردم آسیب‌دیده کرد، اما در نهایت تصمیم گرفت مبالغ جمع‌آوری شده را برای بازسازی کامل روستای سراب ذهاب که اکنون دهکده امید نام گرفته است، به‌کار ببندد. اکنون این دهکده که مراحل بازسازی آن در شرایط نوسانات شدید قیمت مصالح و تجهیزات و همچنین همه‌گیری کرونا همچنان ادامه دارد، به تنها طرح در دست اجرا در کشور تبدیل شده که استانداردها و کیفیت‌های زیست‌محیطی تا حدودی در آن رعایت شده است و به گفته زیباکلام، دست‌کم اجرایی‌بودن چنین طرح‌هایی را به اثبات رسانده است.
زیباکلام می‌گوید: اصلی‌ترین اقدامی که در دهکده امید انجام شده این است که برای نخستین بار در روستایی در ایران سیستم فاضلاب ایجاد کرده‌ایم. در روستاهای ایران معمولا فاضلاب به داخل زمین یا به درون نزدیک‌ترین رودخانه ریخته می‌شود که این برای طبیعت مخرب است. در دهکده امید، فاضلاب کل روستا به‌صورت لوله‌کشی به سیستم اصلی فاضلاب در خارج از روستا متصل شده است. در حدود یک کیلومتر خارج از روستا مرکز تصفیه‌ای براساس طرح اساتید دانشگاه شریف ایجاد شده است که در آنجا فاضلاب تصفیه می‌شود و آب حاصل از آن برای مصارف کشاورزی به روستا برمی‌گردد. شاید اجرای این طرح به منظور تامین آب مورد نیاز برای کشاورزی کار بزرگی نباشد، اما می‌تواند نشان دهد که اجرای چنین طرح‌هایی در کشور عملی است و همچنین ابعادی از توسعه پایدار را به‌صورت عملی به روستاییان نشان می‌دهد. برق این مرکز هم قرار است به‌زودی با کمک انرژی خورشیدی تامین شود. اما ایده تامین برق کل روستا با استفاده از انرژی خورشیدی به‌دلیل افزایش قیمت شدید تجهیزات مرتبط با تولید برق خورشیدی و کمبود بودجه، فعلا عملی نیست.
استفاده از پنل‌های سه‌بعدی و بسیار در ساخت سقف و دیوار و استفاده از پنجره‌های دوجداره برای خانه‌های دهکده، از دیگر اقدامات اساسی است که در راستای سازگاری با طبیعت در این دهکده اجرا شده است. به گفته زیباکلام، این صفحات اتلاف انرژی را در ساختمان‌ها به حداقل می‌رساند و علاوه بر این، درصورت وقوع زلزله تلفات انسانی را کاهش خواهد داد. از دیگر اقداماتی که در راستای سازگاری با محیط‌زیست در این روستا انجام شده است می‌توان به فرهنگسازی تفکیک زباله و دفع‌نکردن زباله در داخل روستا اشاره کرد. به گفته زیباکلام، 2سال است که پنجشنبه‌ها در دهکده امید طرح پنجشنبه‌های پاک اجرا می‌شود و دانش‌آموزان زمان بازگشت از مدرسه زباله‌های کل روستا را جمع‌آوری می‌کنند. زباله‌های خشک از تر تفکیک و در نهایت توسط وانت‌هایی به خارج از روستا برده می‌شوند. این استاد علوم سیاسی می‌گوید: اقدامات زیرساختی‌ای که حین بازسازی دهکده امید انجام شده با استقبال روستاهای اطراف مواجه شده است و حتی شاهد نوعی مهاجرت معکوس در دهکده امید بوده‌ایم، زیرا در آبان 96 این روستا در حدود 70خانوار ساکن داشت، اما اکنون نزدیک به 150خانوار در این روستا سکونت دارند.