آموزش مسائل زیست‌محیطی چه سهمی در کتاب‌های درسی دارند؟
محیط‌زیست در کیف مدرسه
مولف کتاب درسی انسان و محیط‌زیست: مباحث محیط‌زیست از دوره پیش‌دبستانی تا فارغ‌التحصیلی در کتب درسی حاضرند
نورا عباسی ـ روزنامه‌نگار
اینکه یک دانش‌آموز بداند چطور قدردان منابع طبیعی باشد و برای حفاظت از محیط‌زیست براساس دانسته‌هایش قدم بردارد، موضوعی چند بُعدی است و نمی‌توان برای دست یافتن به این خواسته در ساختارهای جداگانه از خانواده، مدرسه و حکومت انتظار داشت.
در واقع باید گفت که تربیت یک حافظ محیط‌زیست، حاصل حرکت همدلانه والدین و نهادهای آموزشی است. نکته‌ای که در سال‌های اخیر جسته و گریخته به آن پرداخته شده است.
جایگاه محیط‌زیست در کتب درسی موضوعی است که در سال‌های اخیر با تألیف کتاب درسی انسان و محیط‌زیست شکل و شمایل جدی‌تری به خود گرفته، هر چند تا رسیدن به نقطه مطلوب برای آموزش محیط‌زیست در مدارس کشور فاصله داریم اما گاهی قدم‌های کوچک در بستر زمان، مسیر را برای گام‌های بلند مهیا می‌کنند.
نازیا ملک محمودی سرگروه تألیف کتاب درسی «انسان و محیط‌زیست» پایه یازدهم تمام رشته‌ها، جزء چهره‌هایی است که به دلیل دغدغه‌های محیط‌زیستی و اشراف به مباحث، زمینه انتشار این کتاب را در سال 96 مهیا کرد.
او معتقد است که محیط‌زیست در دهه اخیر به بخشی جدانشدنی از کتب درسی مدارس تبدیل شده است؛ «کتاب انسان و محیط‌زیست در سال 96 با رویکرد آموزش حفاظت از محیط‌زیست انتخاب شد. این کتاب 7 فصل دارد و شامل مباحث آب، خاک، تنوع زیستی، آلودگی هوا، انرژی، زباله و گردشگری می‌شود.»
براساس گفته ملک محمودی، برنامه‌ای مطالعاتی از اواسط مرداد با همکاری سازمان محیط‌زیست آغاز شده است و براساس این برنامه کتب درسی تمام مقاطع تحصیلی از منظر مباحث محیط‌زیست مورد بررسی قرار گرفته‌اند.
این مولف کتاب درسی انسان و محیط‌زیست در رابطه با کتاب‌های درسی‌ای که دربرگیرنده مباحث محیط‌زیست هستند، توضیح می‌دهد: «ما در کتاب‌های هدیه‌های آسمانی، علوم، مهارت‌های زندگی، مطالعات اجتماعی و حتی ریاضی شاهد آموزش مباحث محیط‌زیست هستیم. در کتاب فارسی دوره‌های ابتدایی رویکرد مثبتی نسبت به موضوع محیط‌زیست وجود دارد. در مرحله بعد کتاب‌هایی مانند علوم، مطالعات اجتماعی و هدیه آسمان در برگیرنده موضوعات محیط‌زیستی هستند؛ به عنوان مثال در کتاب علوم تلاش شده است تا به دانش‌آموزان یاد داده شود که چطور زباله کمتری تولید کنند و درصورت تولید زباله، دست به تفکیک آن بزنند».
آنطور که ملک محمودی می‌گوید؛ «در کتاب‌های مقطع اول متوسطه به شکل جدی‌تری به مسائل محیط‌زیست پرداخته شده است، به عنوان مثال در کتاب مطالعات اجتماعی پایه هفتم، درس «از زیستگاه‌ها حفاظت کنیم»، گنجانده شده و در این کتاب برای نخستین بار به معرفی محیط‌بان پرداخته شده است تا دانش‌آموزان با چنین فعالیتی آشنا شوند و بدانند که این افراد برای حفاظت از محیط‌زیست جان خود را فدا می‌کنند و شهید می‌شوند. در این کتاب پوشش‌های گیاهی و حیوانات در معرض انقراض هم معرفی می‌شوند تا دانش‌آموزان با دغدغه بیشتری به حفظ محیط‌زیست بپردازند.»
در پایه دهم نیز تلاش شده است تا با تکیه بر کتاب جغرافیای ایران به مباحثی همچون آلودگی آب و دریا پرداخته شود و از سال گذشته بررسی دریاچه ارومیه هم به کتاب اضافه شده است. همچنین در کتاب شیمی و زندگی پایه دهم گریزی به مسائل محیط‌زیستی زده شده است؛ «در این کتاب به دانش‌آموزان هشدار داده می‌شود که محیط‌زیست در معرض نابودی است و آنها به عنوان نسل جوان چه وظایفی را برعهده دارند. در این کتاب تلاش شده است تا یک آینده‌نگری به نسل جدید آموزش داده شود.»
اما آموزش مسائل زیست‌محیطی از دوره ابتدایی شروع نمی‌شود، چرا که براساس گفته ملک محمودی؛ «در دوره پیش‌دبستانی نیز کتاب ویژه مربیان و خانواده‌ها به نام مبانی محیط‌زیست منتشر شده است و از سال گذشته در پیش‌دبستانی‌ها تدریس می‌شود تا آموزش این موضوع مهم از نخستین دوره‌های حضور کودکان در نظام آموزشی آغاز شود.»
این مولف کتب درسی معتقد است که حضور مسائل محیط زیست در کتاب‌های درسی از سال 90 شکل و شمایل جدی‌تری به‌خود گرفته است؛ «محیط‌زیست در دو دهه اخیر به مسئله‌ای جهانی تبدیل شد و به همین دلیل شاهدیم که این موضوع جای خود را در کتب درسی باز کرد. اگر بخواهیم با نگاهی دقیق‌تر به زمان ورود مباحث زیست‌محیطی در کتاب‌های درسی بپردازیم باید بگویم که از سال 90 ـ که برنامه درسی ملی شروع شد و گام به گام در حال اجراست ـ محیط‌زیست بیش از پیش مورد توجه قرار گرفت و از جایگاه خاصی در آموزش مدارس برخوردار شد.»
او در پاسخ به انتقادهای مطرح شده از سوی فعالان محیط‌زیست در رابطه با مباحث آموزشی می‌گوید: «افرادی که از کتاب‌های درسی انتقاد می‌کنند هرگز با جزئیات این کتاب‌ها را بررسی نکرده‌اند، بیان این نکته که در مدارس به مسائل محیط‌زیستی توجه نمی‌شود، نگاهی نادرست و بدون سند است. ما در معرفی فعالیت‌هایمان موفق نبوده‌ایم، همین موضوع موجب می‌شود که پس از انتشار کتاب انسان و محیط‌زیست هیچ‌کس حتی دست به نقد آن هم نزد. اگر در این نسل دغدغه محیط‌زیستی وجود ندارد، نباید تمام بار مسئولیت را بر دوش مدارس گذاشت، چرا که خانواده‌ها هم به‌عنوان بخشی از این فرایند آموزشی و فرهنگسازی وظایفی را برعهده دارند. دانش‌آموز در مدرسه نکاتی را یاد می‌گیرد اما وقتی خانواده او در مسیری مخالف با حفظ محیط‌زیست حرکت می‌کنند، باید چه انتظاری از مباحث آموزشی کتب درسی داشت؟ نمی‌گویم که ما تمام و کمال وظیفه‌مان را انجام داده‌ایم اما با اطمینان می‌گویم که قدم‌های مؤثری برداشته‌ایم که متأسفانه این اقدامات آنگونه که باید مورد توجه قرار نگرفته‌اند».