سال سخت

مرضیه موسوی 

  کشاورزان و باغداران شمیرانات در حال برداشت محصولات خود هستند. امسال تعداد زیادی از درختان گیلاس لواسانات فرصتی برای زمین گذاشتن بار خود نداشتند و قیمت پایین خرید محصول سر زمین و هزینه بالای برداشت باعث شد تا برخی از باغداران قید گیلاس‌های درجه 2 و 3 خود را بزنند. کم شدن متراژ باغ‌ها، باغداری سنتی و هزینه‌های بالای آن، افزایش روزانه قیمت ملزومات باغداری از جمله سم و کود و... از دلایلی بود که باغداران را به ضرر اقتصادی کشاند و زحمت یک ساله آنها را بر باد داد. با این حال محصولات درجه یک و صادراتی باغ‌های لواسانات بازار فروش خوبی داشت و مزد زحمت فراوان باغداران را به دستشان رساند؛ باغداران و کشاورزانی که هم و غم خود را برای تولید محصول باکیفیت گذاشته و راه توسعه کشاورزی و باغداری و استفاده از روش‌های نوین را در پیش گرفته‌اند. «باغدار و کشاورز نمونه» عنوانی است که اغلب آنها در سال‌های گذشته از آن بی‌نصیب نمانده‌اند.  

پیروی از شیوه سنتی کشاورزی

«مهدی لاری» باغدار نمونه لواسان اهل روستای افجه است. گرچه کشاورزی و باغداری شغل پدری او در این روستا بود اما باغداری جدی را از 15 سال پیش و بعد از بازنشستگی آغاز کرد. حالا محصول گیلاس باغش به‌عنوان گیلاس درجه یک، بخشی از محصول صادراتی شمیران را تشکیل می‌دهد. او می‌گوید: «کشاورزی در منطقه ما هنوز به شیوه سنتی انجام می‌شود و به همین دلیل‌کاری سخت و کم‌بازده است. از طرفی در افجه زمین‌های چند هزار‌مترمربعی حالا به قطعات بسیار کوچک‌تر تقسیم شده است. گذشت 2نسل از یک خانواده کافی است تا این زمین‌ها به باغ‌های 200 تا 300‌مترمربعی تقسیم شوند و عملاً باغداری حرفه‌ای و جدی در آن بی‌معنی شود و صرفه اقتصادی خود را از دست بدهد. به همین دلیل اغلب افراد که در گذشته شغلشان کشاورزی و باغداری بود به مرور روستاها را ترک می‌کنند و به شهر می‌روند.» گران بودن زمین، افزایش قیمت ملزومات باغداری و افزایش مزد کارگران سال سختی را پیش رو کشاورزان قرار داده است. او می‌گوید: «امسال تنها هزینه برداشت محصول به ازای هر‌کیلوگرم، 7 هزار تومان است. هزینه‌های کود و سم و نگهداری از باغ در 6 ماه اول سال را هم محاسبه کنید، مجموع هزینه یک‌کیلوگرم گیلاس برای باغدار 15 هزار تومان برآورد می‌شود. در حالی که امسال محصول درجه‌های 2 و 3 از باغداران 12 تا 15 هزار تومان خریداری می‌شد. این یعنی باغداران اگر محصول درجه یک برداشت نکنند دچار ضرر می‌شوند. گیلاس درجه یک شمیران را با 2برابر این قیمت از ما می‌خرند و به همین دلیل می‌توان گفت این محصول مناسب‌تر است. اما در کل باغداری در لواسان و شمیران به دردسرش نمی‌ارزد. اسم اینجا لواسان است و مردم تصور می‌کنند باغداران و کشاورزان این منطقه مردمی ثروتمند هستند. در حالی که این منطقه روستاهای فقیر و محرومی دارد. درآمد کشاورزی و باغداری در اینجا نهایتاً 30 تا 40 میلیون تومان در سال می‌شود؛ یعنی با همه زحمت و دردسری که ما تحمل می‌کنیم در نهایت ماهی 3 تا 3 و نیم میلیون درآمد خواهیم داشت.» نبود حمایت‌های دولتی و افزایش قیمت ارز از دیگر مشکلاتی است که او یادآوری می‌کند: «از زمانی که ارز نیمایی دیگر به سم کشاورزی اختصاص پیدا نکرد، قیمت سم از 80 هزار به 400 هزار تومان رسید. یا کود آهنی 60 برابر افزایش قیمت داشت. در حالی که محصول نهایی ما نسبت به سال گذشته تنها 30‌درصد افزایش قیمت داشت. همه این مشکلات باعث می‌شود کشاورزان و باغداران به فکر شغل دیگری باشند و اگر باغداری شغل دومشان نباشد عطای آن را به لقایش ببخشند.»

مصائب باغداری

«من کشاورز‌زاده‌ام.» این را «احمد مسعود سینکی» باغدار نمونه روستای سینک می‌گوید که سال گذشته به‌عنوان باغدار نمونه کشور هم انتخاب شد. علاوه بر باغداری، دامداری و کشاورزی را هم دنبال می‌کند. او می‌گوید: «متأسفانه کشاورزان و باغداران در عمل از هیچ حمایتی برخوردار نیستند و مشکلات زیادی سر راه آنها قرار دارد. در لواسان افراد زیادی هستند که رزق خود را از همین راه کشاورزی و باغداری تأمین می‌کنند. اما اگر این وضعیت همچنان ادامه پیدا کند بسیاری از باغداران توان ادامه این روند را نخواهند داشت.» او از مصائب باغداری در لواسان می‌گوید و قوانینی که دست و پای باغداران را می‌بندد و نه تنها باری از دوش آنها برنمی‌دارد بلکه مانع بزرگی سر راهشان می‌کارد: «جهاد کشاورزی اجازه ساخت هیچ اتاقکی را در باغ نمی‌دهد درحالی که برای باغی 5 هکتاری حداقل انبار کوچکی برای نگهداری از سبدهای میوه و وسایل مورد نیازمان لازم داریم. اگر این وسایل را در باغ به حال خود رها کنیم تا فردا دیگر خبری از آن نخواهد بود. وقتی انباری هم برای نگهداری از آن نداشته باشیم باید هر روز همه این وسایل را با خود از باغ بیرون ببریم و دوباره فردا روز از نو روزی از نو. کافی است سرویس بهداشتی کوچکی در این باغ بسازیم تا در چشم بر هم زدنی تخریب شود. وجود چنین موانعی بالاخره دیر یا زود باغدار را دلسرد و خسته می‌کند. باغداری شغل سختی است که اغلب ما با فرزندانمان انجام می‌دهیم. اگر حمایت‌های هرچند کوچکی از این حرفه شود آنها هم انگیزه‌ای برای ادامه کار خواهند داشت.» صحبت از نبود خرید تضمینی از طرف دولت به میان می‌آورد و از باغدارانی یاد می‌کند که به دلیل قیمت پایین فروش محصولشان، سال کشاورزی خود را با ضرر مالی به پایان رساندند و درآمد چندانی به دست نیاوردند: «برای زنده نگهداشتن کشاورزی و باغداری سیاست‌های مختلفی وجود دارد. از خرید تضمینی محصول تا حمایت‌های غیرمستقیم که کشاورز را سرپا نگه دارد. اما خبری از این حمایت‌ها نیست. باغداران مجبور هستند و برای تأمین هزینه‌های سالانه خود، محصولشان را پیش‌فروش کنند و طبیعتاً به قیمت پایین‌تری بفروشند. افرادی هم که تصمیم می‌گیرند خودشان برای به روز کردن باغداری خود دست به کار شوند، وسط کار دیگر توان تأمین هزینه‌ها را ندارند و هدف‌گذاری‌شان نیمه‌کاره می‌ماند.»

نخستین آبیاری قطره‌ای در آهار

اغلب باغداران محصول خود را در میدان اصلی روستا به یک خریدار می‌فروشند و به واسطه این خریدار، محصول راهی بازار تره‌بار تهران می‌شود. «مسلم نظرآهاری» باغدار نمونه روستای آهار می‌گوید: «محصول گیلاس باغ‌ها را معمولاً یک خریدار از باغداران می‌خرد. قیمت هم توسط این فرد تعیین می‌شود. امسال هفته اول برداشت محصول، گیلاس درجه 3 را کیلویی 10 تا 11 هزار تومان خرید. به مرور این قیمت را پایین آورد و تا 4 هزار تومان هم رسید. به‌طوری که حتی برای باغداران چیدن این میوه‌ها از سر درخت هم به صرفه نبود. این یکی از بزرگ‌ترین مشکلات باغداران در لواسانات است. از طرفی حمایتی برای توسعه باغداری وجود ندارد و از طرف دیگر محصولات درجه‌های 2 و 3 گیلاس به صرفه نیست.» نخستین باغدار آهار است که از سیستم آبیاری قطره‌ای استفاده کرده و از این طریق بیش از 7 برابر در مصرف آب صرفه‌جویی می‌کند. او می‌گوید: «دهه 70 بود که به کمک جهاد کشاورزی باغ خود را مجهز به سیستم آبیاری قطره‌ای کردیم. زمین شیب و فضای مناسبی برای این کار داشت و از این سیستم راضی هستم. همان سال‌ها جهاد کشاورزی به چند نفر دیگر هم پیشنهاد داد تا زمین‌های خود را مجهز به آبیاری قطره‌ای کنند اما آنها استقبال نکردند. حالا همین افراد پشیمان هستند. زیرا تأمین هزینه‌های آن بسیار سنگین است و تقاضای این کار به جهاد کشاورزی زیاد شده است.» 75 ساله است و از 10 سالگی روی زمین‌های کشاورزی و باغ‌های آهار به کشت و زرع مشغول بوده. کشاورزی و باغداری در لواسانات این روزها گرچه با مشکلات زیادی روبه روست با این حال نظرآهاری آنها را به جان خریده و در این راه از فرزندانش هم کمک می‌گیرد: «باغداری شغلی نیست که دست تنها بتوان انجام داد. به همین دلیل هنگام برداشت محصول از فرزندانم هم کمک می‌گیرم. اما آنقدر پرزحمت و بی‌پشتوانه است که فرزندانم ترجیح داده‌اند به‌عنوان شغل اصلی روی آن حساب نکنند.» 

عرضه مستقیم محصولات کشاورزی و باغی در شمیرانات
کم نیستند تعداد باغدارانی که امسال قید برداشت محصول از سر درخت را زده‌اند و به دلیل قیمت پایین خرید محصول در باغ و هزینه نسبی دستمزد کارگران و هزینه‌های بسته‌بندی محصول گیلاس امسال را مقرون به صرفه نمی‌دانستند. کم کردن واسطه‌های خرید یکی از راه‌حل‌هایی است که کشاورزان و باغداران لواسانات به دنبال آن هستند. «مسعود ایلکا» مدیر جهاد کشاورزی شمیرانات می‌گوید: «تولید محصول گیلاس شمیرانات زیاد است و همزمانی برداشت محصول در این منطقه باعث شده تا قیمت خرید این محصول در میانه فصل برداشت کم شود و چیدن آن برای باغدار مقرون به صرفه نباشد. یکی از راه‌حل‌های ما برای کمک به کشاورزان کمک به صادرات 20‌درصد از محصول گیلاس به خارج از استان بود. همچنین ما زمینی را در شهرستان پیش‌بینی کرده‌ایم که به محض تملک آن بتوانیم عرضه مستقیم محصولات کشاورزی و باغی شمیرانات را داشته باشیم و محصول را مستقیم از باغدار به مصرف‌کننده برسانیم. با این کار سود بیشتری نصیب کشاورزان و باغداران خواهد شد. مراحل قانونی تملک و ساخت این مرکز 5هزار و 700مترمربعی در حال انجام است.» از مجوزهای قانونی برای ایجاد حصار در باغ‌های بالای هزار و 500‌مترمربع و مجوز برای ساخت اتاقک در این باغ‌ها می‌گوید: «مالکان باغ‌هایی با مساحت بیش از هزار و 500‌مترمربع در صورت داشتتن سند مالکیت می‌توانند مجوز حصار و دیوارکشی را دریافت کنند.» حفظ کاربری اراضی کشاورزی از مهم‌ترین اقداماتی است که اداره جهاد کشاورزی شمیرانات در سال‌‌های گذشته دنبال می‌کند. به گفته ایلکا در سال گذشته بیش از 50 مورد تخریب ساخت‌وسازهای غیرمجاز در اراضی کشاورزی و باغی شمیرانات انجام شده است.


از کشت هویچ تا صادرات گیلاس
روستاهای شمالی تهران تا دهه 30 بیش از هر چیز به کشت صیفی‌جات و سبزیجات می‌پرداختند و کشاورزی، عمده فعالیت‌های آنها را تشکیل می‌داد. هویج، لوبیا، خیار و سبزی از مهم‌ترین محصولات کشاورزی شمیرانات بود. صیفی‌جات به مرور جای خود را به درختان مثمر داد و «سیب شمرون» با پوسته زرد و سرخش از دهه 30 تا 50 به اصلی‌ترین محصول باغ‌های شمیران تبدیل شد. آن سال‌ها خبری از سردخانه‌های صنعتی برای نگهداری از میوه‌ها نبود و به همین دلیل سیب شمیران را به روش مخصوصی تا زمستان نگه می‌داشتند و زمستان این میوه تازه وارد بازار می‌شد. ماجرا از این قرار بود که سیب‌ها را بعد از چیدن از درخت زیر خاک نگه می‌داشتند تا گندیده و خشکیده نشود و بعد از چند ماه از چیده شدن، آن را از خاک بیرون می‌آوردند. عرضه‌اش در فصل زمستان درآمد خوبی برای باغداران سیب به همراه داشت. بعد از دهه 50 بود که سر و کله سیب‌های لبنانی پیدا شد و بازار این میوه را قبضه کرد. از طرف دیگر سردخانه‌های صنعتی کم‌کم در تهران ایجاد شدند و میوه‌ها را‌تر و تازه نگه می‌داشتند تا در خارج از فصل برداشت آن محصول، در بازار عرضه شوند. سیب‌های شمیران که آفت‌پذیر هم بودند کم‌کم از گود رقابت‌ها خارج شدند. اواسط دهه 50 بود که درختان سیب از باغ‌های شمیرانات برچیده شدند و نهال‌های گیلاس جای آنها را گرفتند. در دهه‌های گذشته محصول گیلاس باغ‌های شمیران و لواسان به یکی از مهم‌ترین محصولات باغی شمیرانات تبدیل شده و بخش مهمی از بازار صادرات را قبضه کرده است.