پایان مراجع ثلاث

  سید محمد حسین محمدی  

آیت‌الله سیدصدرالدین صدر، آخرین نفر از مراجع ثلاث بود که در سال1332 چشم از جهان فروبست. بعد از وفات آیت‌الله شیخ عبدالکریم حائری (مؤسس حوزه علمیه قم) او بالاترین شانس را برای مرجعیت داشت؛ چراکه شیخ عبدالکریم محل اقامه نماز جماعتش را به او سپرده بود که جنبه‌‌ای نمادین داشت. مرجعیت او، در کنار آیت‌الله سیدمحمدتقی خوانساری و آیت‌الله حجت کوه‌کمره‌ای، عملاً هیچ‌گاه آن‌قدر که بایدوشاید جلوه نکرد؛ تا پیش از وفات شیخ عبدالکریم هر‌سه زیر سایه او بودند و بعد از وفات شیخِ مؤسس نیز، با شکل‌گیری مرجعیت سیدابوالحسن اصفهانی در نجف و اختلاف نظرهایی که میان طرفداران این سه در ایران وجود داشت، عملاً امکان هرگونه فعالیت گسترده و سترگ از هر سه گرفته شد. تمام طول مرجعیت آیت‌الله سیدصدرالدین صدر، چیزی حدود 8سال بیشتر نبود؛ فاصله میان وفات شیخ عبدالکریم و ورود آیت‌الله بروجردی به قم در سال1323. با ورود آیت‌الله بروجردی به قم، عملاً چیزی از مرجعیت آیت‌الله‌صدرالدین صدر باقی نماند. عظمت و کاریزمای آیت‌الله بروجردی هر سه مرجع دیگر را به حاشیه راند و البته که سبب بروز اختلاف‌هایی میان طرفداران آنها هم شد؛ تا جایی که برخی نقل کرده‌اند که سیدرضا فرزند سیدصدرالدین از حضور آیت‌الله بروجردی گله‌مند بود. طبق نقل دیگری نیز امام‌موسی صدر مدعی شده بود: «مقامات آیت‌الله بروجردی در اثر فداکاری پدرم بوده.» سید صدرالدین‌صدر از مخالفان حق رأی زنان بود. در نامه‌ای به آیت‌الله بهبهانی نوشته بود: «…تصریح می‌دهم که با آنکه درطرح قانونی لایحه انتخابات که اخیراً از طرف جناب آقای نخست‌وزیر در معرض افکارعمومی قرارداده‌شده، صریحاً اجازه مداخله در انتخابات به زن‌ها داده نشده است و این امر از هر جهت موردتحسین و تقدیر است…مداخله زن‌ها در انتخابات به جهاتی چندمُحرم و غیرمشروع است و درکشورهای اسلامی به حول‌وقوه الهی اجرا نمی‌گردد... .» 
پس از سیدصدرالدین صدر، فرزندش امام‌موسی صدر، شیوه دیگری را چه در برخورد با زنان و چه حضور در عرصه اجتماعی انتخاب کرد؛ شیوه‌ای که نام او را بسیار بیشتر از پدر بر سر زبان‌ها انداخت.