نخست وزیر کودتا

  رحیم نیکبخت‌ 

فضل‌الله زاهدی از شخصیت‌های موثر دوره پهلوی از جهات مختلف قابل تأمل است؛ نسبت به او، نه می‌توان قضاوت سیاه داشت و نه قضاوت سفید. زمانی که فضل‌الله زاهدی به عرصه آمد، دوره پرآشوبی در کشور محسوب می‌شد. زاهدی 1271خورشیدی در همدان متولد شد و 1342 در ژنو فوت کرد و بعد جنازه‌اش را به ایران آوردند. او دوره پرفراز و فرودی را طی کرد. پیش از کودتای 1299 و روی کار‌ آمدن رضاشاه، جزو نیروهای نظامی بود و بین سال‌های 1295 تا 1299خورشیدی سمت فرماندهی داشت. پس از مشروطه که آشوب‌های مختلفی ایجادشد، فضل‌الله زاهدی به‌عنوان یک نظامی، در سرکوب جنبش‌هایی که در گیلان و دیگر مناطق اتفاق افتاد، حضوری فعال و نقشی مؤثر برعهده داشت. زاهدی پس از تاجگذاری رضاخان، به‌عنوان آجودان شاه انتخاب شد. در دوره رضاشاه مأموریت‌هایی برعهده داشت که مقام‌های او را بالاتربرد؛ البته یکی دو بار هم مورد غضب قرار گرفت و حتی به زندان ‌افتاد. در آستانه جنگ جهانی دوم و اشغال ایران، هم فرمانده لشکر بود. در شهریور1320 نیز باتوجه به شخصیت نظامی و جایگاهی که داشت، مسئولیت شهربانی کل کشور را به وی واگذار کردند. بنابراین او حیاتی سیاسی و نظامی در این دوره داشت؛ اما چه قبل از سلطنت رضاشاه و چه بعد از آن، فرماندهی بود که در سرکوب شورش‌ها یا جنبش‌ها، حضوری فعال داشت.
مهم‌ترین فراز حیات فضل‌الله زاهدی در دوره نهضت ملی نفت است. نقش‌آفرینی او به‌گونه‌ای هم نیست که از ابتدا مخالف ملی‌شدن صنعت نفت بوده باشد. سال 1328 به‌عنوان رئیس‌کل شهربانی کشور، از مخالفان رزم‌آرا به شمار می‌رفت و علاقه‌مند بود که نیروی‌های ملی وارد مجلس شوند. پس از ترور رزم‌آرا و همچنین ملی‌شدن صنعت نفت، زاهدی 2‌ماه هم در دوره دکترمصدق، مسئولیت وزارت کشور را برعهده گرفت. در جریان نهضت ملی‌شدن نفت، نیروهایی که در اطراف دکترمصدق بودند هرکدام به‌دلیلی از او جدا شدند؛ چه کسانی که با مظفر بقایی بودند و چه کسانی که تحت حمایت آیت‌الله‌کاشانی قرار داشتند. آنها به‌نوعی از دکتر مصدق دلسرد شده بودند. در کودتای 28مرداد تنها شخصی که می‌توانست از نظر محمدرضا پهلوی جانشین مصدق باشد، کسی نبود جز فضل‌الله زاهدی. شاه در خاطرات خود به نام «مأموریت برای وطنم» اشاره می‌کند که چندان راضی به این نبوده که زاهدی به‌عنوان نخست‌وزیر معرفی شود، اما در آن شرایط کسی در جایگاه و موقعیت فضل‌الله زاهدی نبود که نخست‌وزیر شود. کودتای 25مرداد شکست خورد و کودتای 28مرداد به وقوع پیوست. در آن 3 روز فضل‌الله زاهدی مخفی بود؛ اما کودتا پیروز شد و فضل‌الله زاهدی به‌عنوان نخست‌وزیر به قدرت رسید. فضل‌الله زاهدی در دوره نخست‌وزیری ویژگی‌هایی دارد که قابل تامل است؛ وی در این دوره با بعضی از طیف‌های مذهبی و روحانیون ارتباط داشت و تلاش می‌کرد که با آنها ارتباط حسنه برقرار کند. همچنین با سلسله مسائلی که پس از کودتا درباره نفت پیش‌آمد و کنسرسیومی که مطرح شد، از آنجا که زاهدی شخصیتی نظامی و مقتدر و رگه‌هایی از استقلال و خودرأیی داشت، چندان طول نکشید که با محمدرضا پهلوی اختلاف پیدا کرد و محترمانه از کشور تبعید شد؛ تبعیدی که موجب شد باقی عمرش را در ژنو بگذراند. 
فضل‌الله زاهدی از شخصیت‌های نظامی و مطرح پهلوی است. با توجه به ویژگی‌هایی که محمدرضا پهلوی داشته و از شخصیت‌های مقتدر و پرنفوذ و مدیر، گریزان بوده و می‌ترسید که سلطنتش تحت‌الشعاع موقعیت و قدرت آنها قرارگیرد، می‌بینیم که خیلی زود با فضل‌الله زاهدی مشکل پیدا می‌کند. از طرف دیگر اردشیر زاهدی داماد شاه است و در مناصب مختلف حکومت پهلوی هم جایگاه خاصی دارد. در مجموع می‌توانیم بگوییم که فضل‌الله زاهدی از رجال مهم و تأثیرگذار در دوره پهلوی است که هم در تثبیت حکومت رضاشاه و هم محمدرضا پهلوی، نقش فراوان و تعیین‌کننده‌ای داشته است.