پی‌ریزی اقتصاد بدون نفت

علیرضا احمدی

بحران‌های ناشی از ملی کردن صنعت نفت درحالی هر روز ابعاد جدیدی به‌خود می‌گرفت که فشارهای ناشی از تحریم خرید و فروش نفت ایران ازسوی انگلستان، دولت مصدق را در تنگنای شدید اقتصادی قرار داده بود و مردم حتی در تامین نیازهای اساسی خود با مشکل مواجه شده بودند. این موضوع در پیام نوروزی دکتر مصدق نیز بازتاب داشت و او ملت را درمقابل فشار فقر، بیکاری، بی‌نظمی و نبود امنیت قضایی به ایستادگی دعوت کرد.
دولت برای برون‌رفت از بحران‌ اقتصادی ناشی از تحریم‌های نفتی، اجرای سیاست‌های مبتنی بر «اقتصاد بدون نفت» را مدنظر داشت که دکتر مصدق برای تحقق آن برنامه‌ریزی کرد و آنها را با برخی از نمایندگان مجلس شورای ملی در دوره هفدهم نیز درمیان گذاشت. این برنامه‌ها 6محور اصلی داشت؛ تجدیدنظر در ارقام بودجه، تجدیدنظر در قوانین مالیاتی، تأمین اعتبارات کافی برای کارهای تولیدی، تجدیدنظر در سازمان اداری، لغو کلیه مقررات مزاحم و تنظیم برنامه برای استفاده از معادن نفت کشور. اگرچه امید بسیاری وجود داشت که با اعمال این اصلاحات اوضاع اقتصادی کشور بهبود یابد اما اوضاع نابسامان کشور، دولت دکتر مصدق را در دستیابی به اهداف مدنظرش در حوزه اقتصادی ناکام گذاشت.
دراین میان دکتر مصدق، 2راهکار دیگر هم برای خروج از بن‌بست اقتصادی مدنظر داشت که روی تحقق آنها حساب ویژه‌ای باز کرده بود؛ فروش نفت به مشتریان جدید و دریافت وام‌های خارجی. راهکار نخست به سرانجامی نرسید، چرا که با تحریم‌ها و اولتیماتوم‌های سفت و سخت انگلیس به خریداران نفت ایران، عملا مشتری دست به نقدی برای این محصول جنجالی کشور یافت نمی‌شد. ازسوی دیگر پیگیری برای دریافت وام‌های خارجی نیز نتیجه‌ای نداشت، ‌چراکه تقاضای وام ۱۲۰میلیون دلاری از آمریکا و کمک۲۳میلیون دلاری از محل «اصل ۴ ترومن» با کارشکنی انگلیسی‌ها رد شد.