خانه خیابان‌آذربایجان

فرزانه ابراهیم‌زاده

در یک روز از آذرماه ۱۳۲۸ اعضای گروهی که بعدها نامشان به ‌عنوان اعضای جبهه ملی در تاریخ ثبت شد در خانه استیجاری دکتر محمود نریمان در خیابان آذربایجان جمع شده بودند تا درباره سرنوشت قرارداد الحاقی و الغای قرارداد ۱۹۳۳ گس -گلشاییان تصمیم بگیرند؛ روزی که با پیشنهاد یکباره دکتر حسین فاطمی تصمیم برای ملی شدن نفت گرفته شد. مجلس هنوز از فشار لغو قرارداد نفت شمال بیرون نیامده بود که عباسقلیخان گلشاییان، وزیر دارایی خبر از توافقی تازه میان این وزارتخانه با سر نویل گس رئیس شرکت نفت ایران و انگلستان داد؛ قراردادی که با نام دوم قرارداد الحاقی در ۲۶ تیر ۱۳۲۸ امضا شد. قراردادی که البته شرکت نفت را به تعدیل بخشی از مبالغ پرداختی به ایران مجبور کرد، اما پای این شرکت را در ایران و در دست داشتن اداره نفت محکم‌تر می‌کرد. البته یکی از بندهای این قرارداد نیز ناخواسته دست دکتر مصدق را برای ملی کردن نفت و احقاق حق ایران باز کرد؛ بند دوم که دادگاه بین‌المللی لاهه را مرجع داوری بین ایران و شرکت معرفی می‌کرد.
اما امضای این قرارداد با قانونی که مجلس شورای ملی در سی‌ام مهرماه ۱۳۲۶ تصویب کرده بود مغایرت داشت. مجلس پانزدهم بعد از رد قرارداد نفت شمال ماده واحده‌ای را تصویب کرده بود که به موجب آن هرگونه امتیاز به خارجی‌ها ممنوع می‌شد و دولت مکلف بود به‌ منظور استیفای حقوق ملت ایران از نفت جنوب اقدام کند. البته در زمان تصویب این قانون انگلستان با اینکه مجلس راه شوروی را برای دستیابی به نفت شمال می‌بست، اما چون زنگ خطری بود برای آنها که قرارداد ۱۹۳۳ نیز باطل شود، برای همین با دولت ایران وارد مذاکره شد. مأمور مذاکره هم وزیر دارایی بود که اداره نفت را در دست داشت. درحالی‌که مجلس پانزدهم و شانزدهم دوران جابه‌جایی خود را می‌گذراند. از سوی دیگر حزب توده که گرایش‌های کمونیستی داشت از لغو قرارداد نفت شمال درحالی‌که نفت جنوب در دست انگلیسی‌ها بود، راضی نبودند. در این شرایط بود که جمعی از نیروهایی که گرایش‌های ملی داشتند دور هم جمع شدند تا در مقابل این قراردادها و درخواست‌ها فکری بکنند. این جلسات هر بار در خانه یکی از اعضای این گروه که در میانشان چهره‌هایی چون دکتر محمد مصدق، دکتر محمود نریمان، دکتر غلامحسین صدیقی، دکتر شایگان و دکتر حسین فاطمی بودند برگزار می‌شد. اما خانه دکتر نریمان یکی از مکان‌های ثابت برگزاری این جلسات بود. خانه‌ای که در خیابان حشمت‌الدوله آن روز یا آذربایجان امروزی قرار داشت. مشخص نیست این خانه در کجای خیابان حشمت‌الدوله قرار داشته است. دکتر محمود نریمان از خانواده عون جزایری و تحصیلاتش در رشته اقتصاد بود. نکته جالب اینکه او بعد از گلشاییان که این قرارداد را امضا کرده بود، به ‌عنوان شهردار تهران انتخاب شد و بعدها به ‌عنوان نماینده مجلس و اعضای تشکیل‌دهنده جبهه ملی در کنار دکتر مصدق قرار گرفت.
 در هر صورت در این جلسات بود که جبهه ملی تشکیل شد و در یکی از همین روزها بود که دکتر حسین فاطمی در یکی از تنفس‌ها یکباره پیشنهادی به دکتر مصدق می‌دهد و می‌گوید: «چرا نفت را ملی نکنیم و به شرکت نفت خسارت ندهیم؟»
دکتر مصدق بعدها در نامه‌ای خطاب به پسرش دکتر غلامحسین مصدق نوشت: «اگر ملی شدن نفت خدمت بزرگی است از آن کسی که اول این پیشنهاد را نمود باید سپاسگزاری کرد و آن کس شهید راه وطن دکتر حسین فاطمی است که در خانه دکتر نریمان این پیشنهاد را مطرح کرد». دکتر مصدق از این پیشنهاد خوشش آمد و بعد از آنکه بار دیگر جلسه تشکیل شد این پیشنهاد را در جلسه مطرح کرد و با تصویب همه اعضای گروه قرار شد تا با تشکیل مجلس برنامه‌شان ابتدا کمیسیونی به اسم نفت را تشکیل دهند. کمیسیونی که مهم‌ترین وظایفش از دور خارج کردن قرارداد گس- گلشاییان و بعد هم لغو قرارداد نفت با همه شرکت‌ها و ملی کردن بود. قرارداد گس- گلشاییان در ۴ آذر ۱۳۲۹ با تلاش کمیسیون نفت و افرادی چون حسین مکی با رأی اکثریت مجلس از دور خارج شد و لایحه ملی شدن صنعت نفت با امضای 11 نفر از نمایندگان مجلس به هیأت مدیره تقدیم شد. لایحه‌ای که بعد از 4 ماه تلاش سرانجام در ۲۵ اسفند ۱۳۲۹ به تصویب مجلس رسید و نفت ملی شد.