نمایشگاه هنرهای زیبا ؛ سرآغازتحول

ایران، سال‌های اشغال توسط متفقین را از سر گذرانده و جنگ دوم جهانی نیز پایان گرفته بود. میانه‌های دهه ۱۳۲۰ بود و جامعه سیاست‌زده‌ در پی فراهم‌کردن فضایی آرام و به دور از خشونت بود. در آغاز این دهه انجمن‌های فرهنگی بسیاری شکل گرفت. «انجمن روابط فرهنگی ایران و شوروی» در سال ۱۳۲۱ ایجاد شد و در مدت زمان کوتاهی در شهرهای بزرگ ایران گسترش یافت. یکی از مهم‌ترین اتفاق‌های رخ داده بین فعالیت‌های این انجمن، برگزاری «نمایشگاه هنرهای زیبا ۱۳۲۴» با همکاری اداره هنرهای زیبای ایران بود. هنرمندان گوناگونی از عرصه‌های مجسمه‌سازی، نقاشی و هنرهای سنتی در ۱۵ بهمن‌ماه ۱۳۲۴گرد هم آمده بودند. محمدحسن حامدی در مقاله «نمایشگاه هنرهای زیبا ۱۳۲۴، طلیعه‌ هنرهای تجسمی ایران معاصر» در نخستین شماره از نشریه «طبل» می‌نویسد: «این نمایشگاه را، فارغ از اینکه در پشت پرده از نیت سیاسی برخوردار بود یا نبود، می‌بایست پروژه‌ای در مسیر نوسازی و مدرن‌سازی فرهنگ و هنر ایران تلقی کرد؛ چراکه عملا آغازی شد برسلسله اتفاقات فرهنگی و هنری که چشم‌انداز آتی را ترسیم کرد. اول آنکه استقبال عموم مردم - که برای نخستین بار چنین اتفاقی را تجربه می‌کردند - از این نمایشگاه بی‌نظیر بود؛ به‌گونه‌ای که شاید هنوز معادلی برای آن نداشته باشیم. این نکته عملا نشانه‌ای از تشنگی جامعه به این مقولات بود. دوم ارج‌نهادن دولت به مقوله مغفول‌مانده هنر و اعتباربخشی به هنرمندان بود که از یک طرف خوشایندی هنرمندان را به همراه داشت و از طرف دیگر توجه بیشتر دولتمردان را به مقوله هنر و هنرمندان و درک ارزش‌های راهبردی آن گوشزد می‌نمود - خصوصا هنرمندان زن که در این ایام حضورشان در بطن اتفاقات اجتماعی به نوعی تفاخرآمیز بود – و همین نکته بود که به سرعت دولت را مترصد قدردانی از هنر کرد تا جوایز و امکانات تشویقی نظیر «نشان هنر» را در دستور کار خود قرار دهد. از حضور روشنفکران و پوشش مطبوعاتی و سخنرانی‌های مرتبط نیز نباید چشم‌پوشی کرد؛ چراکه مستندات آن، به روشنی، همبستگی جریان روشنفکری با مسائل فرهنگی را پیش‌رو می‌گذارد. در واقع نقدها و گزارش‌هایی که توسط اندیشمندان آن ایام - نظیر دکتر فاطمه سیاح، که نخستین بانوی استاد دانشگاه و مدرس عالی رتبه نقد ادبی در دانشگاه تهران بود و از بنیانگذاران انجمن روابط فرهنگی ایران و شوروی به‌شمار می‌آمد و هنرمند روسی مقیم ایران، ر. ر. ماکاروف - به نگارش درآمد را می‌بایست نخستین تلاش‌ها برای نگارش نقد هنری با دانش مدرن در حیطه هنرهای تجسمی به شیوه‌ای مدرن قلمداد کرد».
در بین شرکت‌کنندگان در این نمایشگاه نام‌های پرآوازه‌ای دیده می‌شود؛ از محسن مقدم و هوشنگ سیحون تا اسماعیل آشتیانی و حسین بهزاد. یکی از افرادی که در باب این رویداد لب به سخن گشود و سخنرانی کرد، حسنعلی خان وزیری بود. او اشاره می‌کند: «نمایشگاه هنرهای زیبا دری تازه است به حیات جامعه ایرانی؛ زیرا اولین بار است که هنرهای زیبای ایرانیان، دسته‌جمعی و همگانی، در یک نمایش به معرض دقت و مطالعه گذارده شده است و برای هر بیننده این توجه در اول وهله نمایان است. پس از آنکه قدری گردش کرده و دقت نمودیم، بزرگی و عظمت کمال‌الملک ما را تحت‌تأثیر قرار داده، نفوذ نمایانش در یک قرن و مابین یک ملت همه را بی‌اختیار در مدح و ثنایش به تحسین وامی‌دارد و این فکر به‌خودی خود تولید می‌شود که صد سال است پایتخت و مملکت این عظمت را دیده و داشته است». 
صحبت‌ها و قلم‌فرسایی‌ها درباره این اتفاق بسیار بود. در پایان خواندن دو گزارش را پیشنهاد می‌کنم. نخستین گزارش توسط «ر. ر. ماکاروف» در شماره۲۲ روزنامه‌ دولت ایران (یکشنبه ۲۶ اسفند ۱۳۲۴) نوشته شده و دومی در شماره۲۲ مجله‌ بانو (مهرماه۱۳۲۵) که گزارشی است از پوشش خبری مراسم اهدای نشان هنر به هنرمندان که چندین‌ماه بعد از نمایش آثار برگزار شد. متن مبسوط این دو گزارش را می‌توانید در کتاب «جُستارهایی در تاریخ هنر» نوشته محمدحسن حامدی پی بگیرید. دیگر منبع قابل استناد در این امر، مقاله‌ای از آرمان خلعتبری در شماره نخست نشریه طبل است.