چشم انداز مبهم بازار زعفران

فرخنده رفائی- خبر‌نگار

ایران با فاصله‌ای زیاد بزرگ‌ترین تولید‌کننده زعفران در جهان است، اما نه‌تنها بزرگ‌ترین صادرکننده این محصول نیست بلکه تنها 5درصد از گردش مالی 8میلیارد دلاری صنعت زعفران در دنیا نصیب ایران می‌شود. علاوه بر مشکلاتی که به دلایل متعدد بر سر راه صادرات این محصول استراتژیک وجود دارد، عمده دلیل بی‌نصیب بودن ایران از درآمدهای بیشتر صادرات زعفران، عمده‌فروشی و خام‌فروشی این محصول است. 99درصد زعفران کشور به‌صورت خام صادر می‌شود و ایران تقریبا عایدی‌ای از محل فرآوری این محصول ندارد. علاوه بر این تنها 10 تا 15درصد محصول زعفران کشور در بسته‌بندی‌های کوچک صادر می‌شود و صادرات فله‌ای (یا در بسته‌بندی‌های بزرگ) مابقی زعفران کشور سال‌هاست این فرصت را در اختیار خریداران بین‌المللی عمده قرار داده است که تنها با سرمایه‌گذاری بر مقوله بسته‌بندی، خود را به‌عنوان تولیدکننده و صادرکننده برتر جهان در زمینه محصول نهایی و فرآوری شده زعفران معرفی کنند و از این راه سود سرشاری به جیب بزنند؛ سودی که در حقیقت باید نصیب ایران می‌شد.
زعفران ایران یکی،دو سالی است که حال و روز خیلی خوبی ندارد. بازار داخلی را تورم و کاهش قدرت خرید مردم از رونق انداخته و صادرات هم مشکلات خاص خودش را داشته است. تولیدکنندگان می‌گویند از سال۹۶ تاکنون قیمت زعفران با شیب زیاد، سیر نزولی را طی کرده است چرا که با مازاد محصول مواجه بوده‌‌ایم؛ به این معنی که تولید افزایش پیدا کرده اما میزان مصرف تغییر چندانی نداشته است. گفته می‌شود میزان تولید امسال هم بالا و به‌احتمال زیاد بیش از تقاضا خواهد بود و این مشکل با نزدیک شدن به فصل برداشت محصول جدید پررنگ‌تر نیز خواهد شد، مگر اینکه صادرات بتواند گره‌ای از کار بگشاید.

کاهش 20درصدی صادرات
شرایط برای فروش زعفران در 6‌ماه گذشته از آنچه بود نیز بدتر شد. بر اساس آمارهای ارائه شده، میزان صادرات زعفران در سال گذشته قبل از شیوع کرونا افزایش جزئی داشت اما بعد از کرونا شاهد کاهش صادرات در این حوزه بودیم. به گفته رئیس کمیسیون کشاورزی و صنایع وابسته اتاق بازرگانی ایران، صادرات زعفران در دوران کرونا از نظر وزنی بین ۱۵ تا ۲۰درصد کاهش داشته است. علی شریعتی‌مقدم درباره تأثیر کرونا بر میزان فروش داخلی و صادرات زعفران افزود: با شیوع کرونا، محصولاتی برای کشورها اهمیت پیدا کرده که از نظر امنیت غذایی اولویت بالایی دارند ضمن اینکه در بازار داخلی نیز شاهد کاهش قدرت خرید مردم هستیم. همچنین تعطیلی رستوران‌ها، ایرلاین‌ها و مجالس که در سطح جهان شاهد آن هستیم باعث کاهش مصرف زعفران شده است. با این حال ایران به‌عنوان تولید‌کننده انحصاری در جهان که بین ۹۵ تا ۹۶درصد زعفران دنیا را تولید می‌کند باید فکری برای حل مشکلات فروش و صادرات این محصول کند، به‌ویژه اینکه گفته می‌شود امسال نیز تولید نسبت به سال گذشته ۱۵درصد افزایش خواهد داشت.

مشکلات زنجیره‌ای صادرات
صادرات زعفران پیش از کرونا هم با مشکلات عدیده‌ای همچون مقررات ارزی و قاچاق مواجه بوده اما این مشکلات در 6ماه گذشته بیشتر شده است. بسته شدن مرزهای صادراتی به دلایل بهداشتی پس از شیوع کرونا، کاهش مراودات بین‌المللی، حمل‌ونقل و پروازهای بین‌المللی در بازار زعفران تأثیرگذار بوده است، اما تولیدکنندگان و صادرکنندگان با مشکلات داخلی نیز مواجه بودند. مدیرعامل صندوق توسعه صادرات زعفران مدتی پیش در گفت‌وگو با خبرگزاری‌ها درباره مشکلات قانونی صادرات زعفران گفت: موضوع تعهد ارزی یک اصل است و ما آن را می‌پذیریم اما با این حال مقررات ارزی و تغییر و تحول زیادی که در بخشنامه‌ها وجود داشته و همچنین مسئله تحریم که باعث محدودیت تبادلات ارزی شده برای صادرکنندگان مشکلاتی را به‌وجود آورده‌است. شریعتی‌مقدم با اشاره به موضوع قاچاق به‌عنوان یکی از معضلات صنعت زعفران افزود: با توجه به اینکه زعفران قیمت بالایی دارد و محصولی کم‌حجم و سبک است، قاچاق‌پذیری آن افزایش می‌یابد. هم‌اکنون شاهد این هستیم که این کالا به برخی کشورهای عربی و پاکستان می‌رود و به‌صورت غیررسمی از کشور خارج می‌شود. شریعتی‌مقدم همچنین از مشکلات تعرفه‌ای با برخی کشورها از جمله هند گفت که باعث شده زعفران ایران از طریق کشور افغانستان به هند صادر شود. او وعده داد که درباره هند پیگیری‌هایی از طریق وزارتخانه‌های صمت و کشاورزی و اتاق مشترک ایران و هند انجام شده تا تعرفه صادرات زعفران ایرانی که هم‌اکنون ۶۰درصد با سود بازرگانی است کاهش پیدا کند و متقابلاً تعرفه برخی محصولات وارداتی از هند از جمله فلفل کاهش یابد.

افزایش هزینه تولید
تداوم مشکلات قانونی، تعرفه‌ای، مرزی و کرونایی پیش‌روی تولیدکنندگان و صادرکنندگان زعفران در حالی است که به‌دلیل تورم موجود در اقتصاد کشور و افزایش نرخ ارز، هزینه تولید و صادرات نیز افزایش بسیار زیادی یافته است. پیش از این و در خردادماه امسال رئیس شورای ملی زعفران با اشاره به افزایش هزینه‌های حمل‌ونقل که موجب ایجاد مشکلات جدید برای این صنعت شده و افزایش هزینه‌های تمام‌شده محصول را به‌دنبال داشته، گفته بود: قیمت حمل‌ونقل هر کیلو زعفران تا حدود 7یورو رسیده است که این میزان با توجه به شرایط فعلی برای صادرکنندگان رقم بسیار زیادی است. محسن احتشام بازار زعفران را از اسفندماه پارسال غرق در رکود توصیف کرده و افزوده بود: درگیری بسیاری از بازارهای هدف صادراتی با کرونا، تمایل به خرید را کاهش داده و در داخل کشور نیز به‌دلیل تعطیلی بازارهای فروش سوغات مانند مشهد مقدس، فروش رضایت‌بخش نیست. امروز البته شرایط فرق کرده است. بازارهای داخلی محدودیت‌های کرونایی را کنار گذاشته‌اند و به همان میزان که سفر به استان‌های مبدا زعفران افزایش داشته، خرید و فروش هم رشد یافته است اما از آنجا که زعفران برای سبد خرید مردم کالایی لوکس محسوب می‌شود نمی‌توان انتظار داشت استقبال از این محصول با توجه به افت توان خرید اقشار زیادی از مردم، مانند سابق باشد. چشم امید صنعت زعفران کشور به بازگشایی مرزها، برقراری پروازها و افزایش صادرات زعفران است؛ امری که گفته می‌شود تا حدودی در حال محقق شدن است.

  صادرات زعفران افزایش یافته است؟
نایب‌رئیس شورای ملی زعفران هفته گذشته با استناد به آمار گمرک از افزایش صادرات زعفران خبر داد. غلامرضا میری درباره آخرین وضعیت صادرات طلای‌سرخ بیان کرد: بنابر آمار‌ 5ماهه گمرک در تیرماه، ۱۹تن و ۵۵۰کیلو زعفران به بازار‌های هدف صادر شد که نسبت به‌مدت مشابه سال قبل 4درصد رشد داشته است، اما در ۴ماه ابتدای امسال میزان صادرات نسبت به‌مدت مشابه سال قبل به‌دلیل شیوع ویروس کرونا و کاهش تقاضا از سوی کشور‌های واردکننده زعفران کاهش داشته است. این در حالی است که دیگر دست‌اندرکاران و فعالان صنعت زعفران در درستی ادعای افزایش صادرات تردید دارند. عضو شورای ملی زعفران در گفت‌وگو با همشهری در این زمینه می‌گوید: با توجه به شرایط حاکم بر دنیا، بعد از گسترش ویروس کرونا و درگیری کشورهای هدف صادراتی زعفران ، اینکه صادرات ما نسبت به سال گذشته افزایش داشته باشد محل تردید است و کسانی که این ادعا را مطرح می‌کنند باید در این زمینه مستندات دقیق ارائه کنند. علی حسینی، شفاف‌سازی‌ و بیان واقعیات این صنعت را لازمه روشن‌شدن ذهن تولیدکننده و صادرکننده در ایجاد انتظارات منطقی می‌داند و می‌افزاید: این آرزوی ماست که صادرات زعفران رشد داشته باشد اما تمام بازارهای هدف صادرات این محصول در چند‌ماه گذشته تعطیل یا نیمه‌تعطیل بوده و گذشته از این قیمت و حجم زعفران موجود در کشور نیز با چند‌ماه گذشته فرق چندانی نداشته است؛ همچنان عرضه بالا و تقاضا پایین است و در چنین شرایطی پذیرش این ادعا که صادرات با رشد همراه بوده چندان آسان نیست. این تولیدکننده با تأکید بر ضرورت توسعه صنایع جانبی و رفتن به سمت صادرات فرآورده‌های زعفران به جای محصول خام، ادامه می‌دهد: خرید محصول از کشاورز، تمیز کردن، جداسازی و بسته‌بندی این محصول در کارگاه‌ها، صنعت نیست. اگر می‌خواهیم در این زمینه عرصه را به رقبای بین‌المللی خود واگذار نکنیم باید بتوانیم با ایجاد صنایع تبدیلی، مواد مؤثره و پرتقاضای زعفران را استخراج کنیم و محصولی را به جهان صادر کنیم که هم نیاز صنایع کشورهای هدف را برآورده کند و هم بتوان با فروش آن چندین برابر شرایط کنونی برای کشور ارزآوری داشت؛ چیزی که تاکنون محقق نشده و صنعت زعفران کشور حتی شناسنامه هم ندارد.