گزارش
سرمایه‌سوزی در شالیزارهای شمال
براساس قانون، آتش زدن بقایای گیاهی و کاه و کلش محصول، پس از برداشت، جرم است اما همچنان، بعد از برداشت برنج ، بخش‌هایی از آسمان مازندران، گیلان و گلستان با دود مزارع سیاه می‌شود
اشکان جهان‌آرای-فرشته رضایی- ستاره حجتی ـ خبرنگار
نوار سبز شمالی ایران هنوز با آلاینده‌های صنعتی یا ریزگردها آلوده نشده، اما در برخی روزها از نیمه دوم مرداد تا اواخر شهریور می‌توان آسمان بعضی مناطق از استان‌های سه‌گانه شمالی را دودآلود دید؛ دودی که از آتش زدن بقایای محصولات کشاورزی به‌ویژه برنج به آسمان می‌رود.
تا همین 2دهه پیش آتش زدن کاه و کلش در باور کشاورزان برای تقویت خاک مفید بود؛ باوری نادرست که حتی در برخی موارد موجب آتش‌سوزی جنگل‌های اطراف زمین‌های کشاورزی نیز می‌شد. از سوی دیگر، کشاورزان برای کشت دوم باید زمین را در فرصت کوتاهی برای شخم مجدد آماده می‌کردند و آتش زدن بقایای محصول برداشت‌شده ساده‌ترین راه بود و در نتیجه، با افزایش میل کشاورزان به کشت دوم که مستلزم آماده‌سازی زمین برای شخم دوباره است، تعداد و مساحت آتش‌سوزی‌ها افزایش یافت. تا جایی که در برخی مناطق تا چند شبانه‌روز بوی دود احساس می‌شود و شعاع دید به شکل محسوسی کاهش می‌یابد. این معضل را در مناطقی از هر 3 استان شمالی یعنی مازندران، گیلان و گلستان می‌توان دید.
ورود دستگاه قضا
مسئولان استان‌های شمالی از 4سال پیش و پس از اشاره رسانه‌ها به این معضل با جدیت بیشتری برای پیشگیری از این تخلف محیط‌زیستی وارد عمل شدند. به گفته رئیس‌کل دادگستری گلستان، طی 2سال گذشته با ورود دستگاه قضایی به این بخش، روند آتش زدن بقایای گیاهی در زمین‌های کشاورزی کاهش یافته است.
هادی هاشمیان با اشاره به پیگرد قانونی برای متخلفانی که اقدام به آتش زدن بقایای محصولات کشاورزی می‌کنند، میگوید: براساس قانون، آتش زدن بقایای گیاهی و کاه و کلش محصول، پس از برداشت، جرم است و قانونگذار برای آن مجازات تعیین کرده.
اشاره این مسئول به ماده۲۰ قانون هوای پاک است که تأکید می‌کند سوزاندن بقایای گیاهی اراضی زراعی پس از برداشت محصول ممنوع است و متخلف حسب مورد به جزای نقدی درجه6 موضوع ماده19 قانون مجازات اسلامی محکوم می‌شود. ماده688 قانون مجازات اسلامی نیز افرادی را که به هر شکل مسبب آلودگی بهداشت عمومی شوند، مجرم می‌داند. ماده۳۰ آیین‌نامه اجرایی قانون مدیریت پسماندها نیز سوزاندن پسماند در محیط آزاد را ممنوع کرده است، اما با وجود این مفاد قانونی دود آتش عمدی زمین‌های کشاورزی شمال همچنان به چشم مردم این مناطق می‌رود.
پایش مزارع
اداره‌های کل حفاظت محیط‌زیست 3 استان شمالی در چند سال اخیر با حساسیت بیشتر تا حدودی توانستند از تعداد و مساحت این آتش‌سوزی‌ها کم کنند. مدیرکل حفاظت محیط‌زیست گلستان با اشاره به غیرقانونی بودن و جرم محسوب شدن آتش زدن بقایای محصولات کشاورزی به همشهری میگوید: با توجه به برخوردها و اقدامات انجام شده، انتظار می‌رود امسال از تعداد این آتش‌سوزی‌ها کاسته شود.
محمدرضا کنعانی به تأثیر منفی این اقدام بر حاصلخیزی خاک نیز اشاره می‌کند و می‌افزاید: آتش زدن بقایای محصولات در مزارع موجب فقیرتر شدن زمین از مواد آلی، تخریب زیستگاه موجودات ریز خاکی و کرم‌ها، کاهش جمعیت میکروارگانیسم‌ها، کاهش حاصلخیزی خاک، افزایش حساسیت به فرسایش، کاهش رطوبت خاک در کشت محصول بعدی، افزایش اسیدیته خاک و در مجموع کاهش باروری خاک می‌شود.
در مازندران و گیلان نیز اقدامات پیشگیرانه برای جلوگیری از آتش زدن مزارع طی چند سال اخیر افزایش یافته است. «حسینعلی ابراهیمی کارنامی» مدیرکل حفاظت محیط‌زیست مازندران از کاهش تعداد آتش‌سوزی‌ها خبر می‌دهد و به همشهری میگوید: طبق مشاهده‌های میدانی امسال از تعداد و گستره آتش‌سوزی‌ها در استان کاسته شد، اما برخوردها و پایش‌ها توسط همکاران ما با جدیت ادامه دارد. متأسفانه هنوز کشاورزانی هستند که به این قانون و تذکرهای کارشناسان توجه نمی‌کنند و به همین دلیل امسال نیز بیش از 100فقره پرونده در استان برای کشاورزان متخلف تشکیل شد. با توجه به اینکه برداشت محصول در برخی نقاط استان هنوز ادامه دارد، آمار نهایی پس از پایان فصل برداشت اعلام می‌شود.
مسئولان حفاظت محیط‌زیست گیلان هم می‌گویند اقدامات پیشگیرانه و گشت‌های مشترک با نیروی انتظامی و جهادکشاورزی در حال انجام است. احسان‌الله شکری، معاون نظارت و پایش اداره کل حفاظت محیط‌زیست گیلان در گفت‌وگو با همشهری از استمرار برنامه‌های پیشگیرانه و تلاش برای فرهنگسازی در این زمینه خبر می‌دهد و میگوید: برای فرهنگسازی از ظرفیت‌های مختلف مانند توزیع بروشور، دهیاری‌ها و حتی تریبون نمازجمعه نیز استفاده کردیم، اما همچنان موارد متعددی از این آتش‌سوزی‌ها در استان دیده می‌شود. سال گذشته 107مورد آتش زدن مزارع ثبت شد و 65 شالیکار متخلف به مراجع قضایی معرفی شدند.
فرصت اقتصادی کاه و کلش
صرف‌نظر از آلودگی هوا و آسیب به خاک بر اثر این اقدام، سوزاندن کاه و کلش پس از برداشت، سوزاندن فرصتی اقتصادی است. این موضوع را بسیاری از کارشناسان صنایع سلولزی تأیید و تأکید می‌کنند که کاه و کلش تولید شده در مزارع برای تولید محصولات سلولزی مناسب هستند.علی‌اصغر جهانگیری، از کارآفرینان برتر کشور به همشهری میگوید: ده‌ها محصول سلولزی مانند مقوا، ام‌دی‌اف، کاغذ، پارتیشن، سقف کاذب و حتی بلوک ساختمانی را می‌توان درصورت فرآوری همین کاه و کلش تولید کرد، اما به جای این کار در شمال این سرمایه‌ها را می‌سوزانیم. با این حال شنیدن حرف‌های کشاورزان نیز در این مورد زوایای دیگری را روشن می‌کند. علی‌احمد صمدی، کشاورز مازندرانی معتقد است که مسئولان بدون ارائه راهکار و فراهم کردن امکانات و شرایط برای جمع‌آوری، نگهداری و عرضه کاه و کلش، دائم بر نسوزاندن و جمع‌آوری آنها تأکید می‌کنند. او به همشهری میگوید: کشاورز برای بسته‌بندی و نگهداری کاه باید هزینه بپردازد. چه تضمینی وجود دارد که این بقایا فروخته شود و هزینه به کشاورز برگردد؟
در مقابل پرسش این کشاورز مازندرانی، کارشناسان معتقدند در شرایطی که کشور برای تأمین نهاده‌های دامی ناچار است علوفه وارد کند، سوزاندن کاه و کلش جای هیچ توجیهی ندارد.
عباس یوسفی، رئیس اتحادیه دامداران گیلان معتقد است کشاورزان می‌توانند با فروش این محصول به اتحادیه‌های دامداران از ضایع شدن آنها جلوگیری کنند. وی با اشاره به صرفه اقتصادی کاه برای کشاورزان اظهار می‌کند: برای تأمین خوراک دام در گیلان هر سال ناچاریم از استان‌های دیگر علوفه خریداری کنیم درحالی‌که کشاورزان می‌توانند برای حفظ کیفیت کاه و کلش، این محصول را به خوبی خشک کنند و پیش از اینکه کپک بزند به اتحادیه‌های دامداران تحویل دهند.
کمبود غذای دام
ابراهیم اکبرزاده، مدیر زراعت سازمان جهادکشاورزی گیلان هم در گفت‌وگو با همشهری، ارزش اقتصادی کاه و کلش سوزانده‌شده در مزارع این استان طی هر سال را حدود ۲میلیارد تومان برآورد می‌کند و میگوید: مکانیزاسیون عاملی مهم برای جلوگیری از سوزاندن کاه است. ورود دستگاه‌های دروگر مجهز به بسته‌بندی به چرخه کشاورزی موجب کاهش سوزاندن کاه و کلش، حفظ محیط‌زیست و تامین و ذخیره‌سازی غذای احشام در استان می‌شود.
با وجود این، کشاورزان سود کشت دوم را بیشتر از فروش کاه، آن هم پس از بسته‌بندی و خشک کردن، می‌دانند. رضا قنبری، کشاورز اهل آمل به همشهری میگوید: کشاورزی که قصد کشت دوم دارد، سعی می‌کند در کمترین زمان ممکن شالیزار را برای نشای دوباره آماده کند و نمی‌تواند معطل محصولی بماند که برنامه‌ای برای خرید آن وجود ندارد.
این دیدگاه کشاورز مازندرانی را الله‌یار ولی‌زاده، رئیس اتحادیه صنعت دامپروری مازندران به‌طور کامل رد می‌کند و با بیان اینکه این اتحادیه آمادگی خرید تمام کاه‌های سالم استان را دارد به همشهری میگوید: با توجه به بارندگی‌های فصل برداشت و سوزاندن کاه توسط برخی کشاورزان، امسال احتمالا با کمبود شدید کاه برای خوراک دام مواجه خواهیم شد. هر بسته کاه سالم برنج را با قیمت حدود 10هزار تومان از کشاورزان خریداری می‌کنیم.
ولی‌زاده کاه را سالم‌ترین غذا برای دام در ماه‌های سرد سال می‌داند و اظهار می‌کند: تنها دلیل این سوءرفتار، آگاه نبودن کشاورزان و ضعف در آموزش کشاورزی است. کشاورز اگر بداند چه آسیبی به مهم‌ترین دارایی‌اش یعنی خاک می‌زند هرگز کاه را نمی‌سوزاند. این مشکل را فقط باید با آموزش و ترویج رفع کرد.
ضرورت آموزش و ترویج
آموزش و ترویج مسائل مرتبط با کشاورزی برعهده سازمان جهادکشاورزی است. در تبصره ماده20 قانون هوای پاک نیز عنوان شده وزارت جهاد کشاورزی مکلف است مفاد این ماده را به شیوه‌های مقتضی به اطلاع بهره‌برداران بخش کشاورزی، عشایری و منابع طبیعی برساند.
بر همین اساس، از سوی این نهاد در استان‌های مختلف برنامه‌های آموزشی در دستور کار قرار گرفته است. مهدی خلیلی، مدیر روابط عمومی سازمان جهاد کشاورزی مازندران به همشهری میگوید: برنامه‌های آموزشی و ترویجی به‌صورت روتین در دستور کار این نهاد قرار دارد و هم‌اکنون نیز با استفاده از فضای مجازی نکات آموزشی عنوان می‌شود، اما برخی کشاورزان هنوز توجهی به این مسائل ندارند. ضمن اینکه راهکارهای جایگزین دیگری هم وجود دارد. در همین استان دستگاهی ابداع شده است که کاه را در مزارع خرد می‌کند تا به تقویت خاک کمک شود.
سوزاندن کاه و کلش در مزارع استان‌های شمالی به دلایل مختلف هنوز انجام می‌شود و آسیب‌هایی را به محیط‌زیست و بهداشت عمومی تحمیل می‌کند درحالی‌که حلقه‌های مورد نیاز برای تشکیل زنجیره تولید تا مصرف کاه و کلش در استان‌های شمالی وجود دارد. به‌نظر می‌رسد نبود یک سازوکار مناسب برای به هم پیوند دادن این حلقه‌ها موجب شده است این زنجیره مهم اقتصادی و محیط‌زیستی شکل نگیرد و سرمایه‌های زیادی در صنعت کشاورزی شمال کشور از بین برود.
براساس ماده۲۰ قانون هوای پاک، سوزاندن بقایای گیاهی اراضی زراعی پس از برداشت محصول ممنوع است و متخلف حسب مورد به جزای نقدی درجه6 موضوع ماده19 قانون مجازات اسلامی محکوم می‌شود
رئیس اتحادیه صنعت دامپروری مازندران معتقد است کشاورز اگر بداند چه آسیبی به مهم‌ترین دارایی‌اش یعنی خاک می‌زند هرگز کاه را نمی‌سوزاند و این مشکل را فقط باید با آموزش و ترویج رفع کرد
