یادداشت
دانشمند جامع‌الاطراف
علی‌اصغر محمدخانی/معاون فرهنگی شهرکتاب:
برای بزرگداشت ابوریحان بیرونی
ابن‌سینا، زکریای رازی و ابوریحان بیرونی 3دانشمند برجسته‌ای هستند که در شهریورماه، روزهایی برای بزرگداشت آنان در تقویم ثبت شده است. اول شهریور روز بزرگداشت ابن‌سینا، پنجم شهریور روز بزرگداشت زکریای رازی و سیزدهم شهریور روز بزرگداشت ابوریحان بیرونی است. بی‌شک این سه نقش بسیار مهمی در شکوفایی و ترویج علم و فلسفه در قرن چهارم داشته‌اند و چهره‌های جهانی هستند. ابوریحان بیرونی از دانشمندان نامدار و پرکار ایرانی در قرن چهارم است که آثار متعددی در زمینه‌های ریاضیات، ستاره‌شناسی، کانی‌شناسی، گیاه‌شناسی و هندشناسی نوشته است.
بیرونی دانشمند و محقق جامع‌الاطرافی بوده و برخی از آثار او به دست ما نرسیده است. آثار او در حوزه‌های گوناگون علوم ازجمله ریاضی، ستاره‌شناسی، جغرافیا و کانی‌شناسی به ۱۸۰عنوان می‌رسد. برخی محققان ازجمله استاد سیدمحمد محیط طباطبایی در هزاره بیرونی به جنبه‌های فرعی از معارف و کمالات بیرونی نیز پرداخته و درباره شعر و ادب و تاریخ‌نگاری و فکاهه‌نویسی و شوخ‌طبعی و ترجمه آثار ادبی او از یونانی و فارسی و سانسکریت اشاره کرده است.
از آثار مشهور او می‌توان به آثارالباقیه عن القرون الخالیه، التفهیم، الجماهر فی معرفه الجواهر، الصیدنه فی الطب، تحقیق ماللهند، قانون مسعودی و... اشاره کرد. بیرونی نخستین کسی است که ریاضی را در علوم طبیعی به کار برد و معتقد بود که در طبیعیات، مفاهیم و مسائل کلی باید با برهان ریاضی و مصادیق و جزئیات از راه تجربه و استقرا ثابت شود. آثار او به لحاظ اصالت و جامعیت در زمره برجسته‌ترین نوشته‌ها و تحقیقات علمی محسوب می‌شود. به غیر از کتاب التفهیم، نوشته‌ای از او به فارسی در دست نیست. التفهیم یکی از آثار مهم فرهنگ اسلامی است که ابوریحان آن را در سال۴۲۰ قمری برای یک دختر نوآموز، به نام ریانه بنت‌الحسین یا بنت‌الحسن خوارزمی نگاشته است. کتاب 5 باب دارد؛ باب اول در هندسه، باب دوم در حساب و جبر و مقابله، باب سوم در هیأت و جغرافیا و معرفه‌الاقالیم، باب چهارم در اسطرلاب و باب پنجم در احکام است. اهمیت این کتاب تا آنجاست که استاد همایی می‌گویند در سراسر آثار علمی فارسی کتابی در موضوع فنون ریاضی به این قدمت و جامعیت و اهمیت و اعتبار نمی‌توان نشان داد و این کتاب معتبرترین سند قدیم علمی و ادبی فارسی بعد از اسلام و صحیح‌ترین مأخذ چند‌شعبه از فنون ریاضی از بزرگ‌ترین استادان فن و گرانبهاترین گنجینه انباشته از لغات و اصطلاحات و تعبیرات کهنه و اصیل فارسی است و به‌ویژه درباره تاریخ و آداب و رسوم و ایام معروفه و طرز گاه‌شماری ایرانیان مطالب مهمی دارد که جز در آثار ابوریحان یافته نمی‌شود. مرحوم همایی در تفهیم آثار ابوریحان جد و جهد فراوان و ارزنده‌ای کرد و ما را با ابوریحان آشنا ساخت. همچنین باید به جنبه‌های زبانی آثار بیرونی و بهره‌مندی از واژه‌های گویشی ایرانی اشاره کرد که موضوع قابل پژوهشی برای زبان‌شناسان است.
یکی دیگر از آثار خواندنی ابوریحان که دکتر سیدحسین نصر با عنوان «گفت و شنود قرن بین بیرونی و ابن‌سینا» منتشر کرده است، برای دانشمندان و جوانان عصر ما بسیار آموزنده است. درباره بیرونی پژوهش‌‌های بسیاری به‌ویژه در قرن حاضر در ایران و بسیاری از کشورهای دیگر صورت گرفته و آثار او به زبان‌های دیگر نیز ترجمه شده است. از میان بیرونی‌پژوهان ایرانی که نقش مهمی در شناساندن بیرونی داشته‌اند، باید از جلال‌الدین همایی، ابوالقاسم قربانی، عباس زریاب‌خویی، اکبر دانا‌سرشت، سیدحسین نصر، مهدی محقق، پرویز اذکایی و حسین معصومی همدانی نام برد.
