اینجا تهران است، صدای ایران

  معراج قنبری  
از فردای‌ آن روز صدای ایران بلند شده بود. ساعت۶بعدازظهر یک روز بهاری در تهران (چهارشنبه، چهارم اردیبهشت۱۳۱۹)، جاده قدیم شمیران شاهد مراسم مهمی بود. ساعت7:15 را نشان می‌داد که صدا برای نخستین بار از طریق امواج به گوش مردم ایران رسید: «اینجا تهران است، صدای ایران». این مراسم تا ساعت ۱۱شب به طول انجامید و در آن هنرجویان مدرسه عالی موسیقی با رهبری غلامحسین مین‌باشیان به اجرای برنامه پرداختند. محمدرضای ولیعهد درست در عمارتی ایستاده بود و با فشردن دکمه‌ای مجوز پخش صدا را از رادیو صادر کرده بود که روزی پدرش، بی‌سیم پهلوی را افتتاح کرد. احمد متین‌دفتری در نطق افتتاحیه رادیو گفت: «وسیله شنیدن رادیو در دسترس همگی گذاشته شده است. تمام اهل کشور در هر جا که باشند، آسان و بلکه رایگان از آن برخوردار خواهند بود».
برای نگاه به پیشینه پیدایش رادیو در این سرزمین، باید به نخستین اقدامات وزارت جنگ برای استفاده از بی‌سیم در سال۱۳۰۳ و افتتاح عمارت کلاه‌فرنگی به‌منظور بی‌سیم پهلوی بازگشت. در سال ۱۳۰۵ بی‌سیم به ایران وارد شد و در سال۱۳۱۱ توسعه پیدا کرد. هیأت وزیران، روز دوم مهرماه سال ۱۳۱۳ استفاده از رادیو را تصویب کرد و مقرراتی وضع شد که برای نصب آنتن و استفاده از رادیو اجازه وزارت پست و تلگراف و تلفن لازم بود. سال۱۳۱۶ مقدمات ایجاد مرکز رادیو به‌وسیله وزارت پست و تلگراف و تلفن فراهم و در سال ۱۳۱۷ «سازمان پرورش افکار» تاسیس شد. در نتیجه، تاسیس رادیو در ماده یازدهم اساسنامه‌ این سازمان پیش‌بینی شد. از این سال تلاش برای تاسیس نخستین رادیوی ایران جدی‌تر شد.
تاج‌الملوک آیرملو، همسر رضا پهلوی، در خاطرات خود در این مورد می‌گوید: «یادم هست مردم تهران آن‌قدر به هیتلر علاقه داشتند که در میدان توپخانه جمع می‌شدند تا از رادیو به سخنرانی‌های هیتلر گوش کنند. در آن موقع اکثر مردم رادیو نداشتند، ایستگاه رادیو در خیابان بی‌سیم پهلوی (سید خندان) تاسیس شده بود و روزی یک ساعت برنامه رادیویی زنده پخش می‌کرد. از بی‌سیم پهلوی به میدان توپخانه یک خط کابل کشیده بودند و در میدان توپخانه چند بلندگو گذاشته بودند تا مردم اخبار رادیو را بشنوند. مردم هر وقت خبر پیروزی قوای هیتلر را می‌شنیدند از ته دل برای آلمانی‌ها هورا می‌کشیدند». 
به تهران۱۳۱۹ بازگردیم. رادیو در مدت‌زمان کوتاهی به رسانه محبوب مردم تبدیل شد. ابتدا تنها 4ساعت از روز صدای رادیو در تهران شنیده می‌شد. موسیقی، مثنوی، شاهنامه‌خوانی و خبر، مهم‌ترین برنامه‌های رادیو را تشکیل می‌دادند. در شهریور همین سال، اداره کل انتشارات و تبلیغات تاسیس و امور مربوط به رادیو به‌عهده این اداره گذاشته شد. عیسی صدیق به‌عنوان رئیس این اداره منصوب شد و می‌توان گفت که نام او به‌عنوان نخستین مدیر رادیو در ایران ثبت شد. در روزهای نخست، رادیو تهران دارای 2فرستنده‌، یکی برای موج متوسط و دیگری برای موج‌کوتاه بود و برای پخش برنامه‌های خود از یک استودیو در محل اداره بی‌سیم استفاده می‌کرد.
ژیلا سازگار در کتاب «کارنامه‌ای از رادیو و تلویزیون ملی ایران» اشاره می‌کند: «کلیه امور رادیویی که تا سال۱۳۲۱، زیرنظر وزارت پست و تلگراف و تلفن اداره می‌شد و آقای ابراهیم خلیلی‌سپهری نخستین مدیر آن بود، در این سال بین این وزارتخانه و اداره تازه تاسیس‌یافته «تبلیغات و انتشارات» که ریاست آن را در ابتدا آقای دکتر صدیق برعهده داشت، تقسیم شد و آقای ابراهیم خلیلی‌سپهری مدیر قبلی رادیو تا سال۱۳۳۰، در سمت معاونت کل این اداره انجام وظیفه می‌کرد. در این تقسیم وزارت پست و تلگراف که از سال۱۳۱۷، تعداد 30تن را از طریق مسابقه، برای امور فنی رادیو انتخاب کرده و 2سال تعلیم داده بود، همچنان مسئول امور فنی رادیو باقی ماند و تمامی کارهای سیاسی و برنامه‌ریزی رادیو در اختیار اداره کل انتشارات و تبلیغات قرار گرفت».

نشانه رادیو تهران، طراح: محمود جوادی‌پور ۱۳۳۹

این روزهای خوب عمر کوتاهی داشت. جنگ دوم جهانی آغاز شده بود و پس از اشغال ایران، فرستنده‌هایی که برای توسعه فعالیت‌های رادیو سفارش داده شده بود، تا سال۱۳۲۷ به ایران نرسید. پیام استعفای رضاشاه آخرین موضوع مهمی بود که در رادیو تهران خوانده شد، چراکه پس از آن با اشغال ایران، شیوع قحطی و خروج رضاشاه، اداره رادیو برای مدتی تعطیل شد و دوباره کار خود را از ۱۳۲۲ شروع کرد. رادیو تهران تحت نظارت شدید نیروهای متفقین بود. اماکن عمومی کنترل می‌شدند تا مردم سراغ امواج رادیوهای دیگر نروند. کار بیخ پیدا کرده بود و سال۱۳۲۲ که جوزف استالین، وینستون چرچیل و فرانکلین روزولت برای کنفرانس تهران به ایران قدم گذاشتند، حکم کردند که فعالیت تمام فرستنده‌های مخابراتی ایران متوقف شود و رادیو تهران در پی این دستور یک هفته خاموش و بی‌صدا ماند. در سال ۱۳۲۷ یک فرستنده و یک استودیوی کوچک در میدان ارگ در اختیار رادیو قرار گرفت و سال۱۳۳۶ نام «رادیو تهران» به «رادیو ایران» تغییر پیدا کرد.
این جعبه جادو کم‌کم در خانه‌های ایرانیان جایگاه ویژه‌ای پیدا کرد. نخستین آنها رادیوهای بزرگ لامپی با مارک‌های «وستینگهاوس» و «زیمنس» بودند که وقتی روشن می‌شدند مدتی زمان می‌برد تا لامپ‌ها داغ شوند و رادیو شروع به‌کار کند.
رادیو تهران در سال‌های دهه۱۳۲۰ لوگو یا نشانه مشخصی نداشت. شاید بتوان نخستین نشانه‌اش را همانی دانست که روان‌شاد محمود جوادی‌پور در سال ۱۳۳۹ با آن نوشته خاص و متفاوت طراحی کرد.
در فاصله سال‌های ۱۳۲۵ تا ۱۳۳۸، رفته‌رفته استان‌ها و شهرهای مختلف نیز به تاسیس رادیو اقدام کردند. از آن جمله می‌توان به همدان، شیراز، اصفهان، کرمانشاه، مشهد، گرگان، رشت، سنندج، تبریز، اهواز و یزد اشاره کرد. در تاریخ رادیو، نام‌های مهمی در میان است. افرادی که طی مسیر کردند و از خود نشانه‌های بزرگ و خاطره‌های خوش به‌یادگار گذاشتند؛ سعید نفیسی، محمد حجازی، ابوالقاسم پاینده، علینقی وزیری، توسی حائری، ملک‌الشعرای بهار، رشید یاسمی، ذبیح‌الله صفا، حسینقلی مستعان، قدسی رهبری و شماری دیگر از نامداران هنر در ایران.
ساختمان کلاه‌فرنگی،‌ امروز در خیابان شریعتی پایین‌تر از سیدخندان قرار دارد و در اختیار وزارت ارتباطات است. البته تاسیسات اولیه بی‌سیم، اسناد مربوط به تاسیس رادیو در ایران و انواع رادیوهای قدیمی و بزرگ، هنوز در آن حفظ و تبدیل به موزه بی‌سیم و رادیو شده است.
تاریخچه رادیو در ایران را می‌توان با مطالعه کتاب «رادیو ملی ایران 59-1319» با پژوهش و گردآوری محسن شهرنازدار پی‌ گرفت.