آمدن ها و رفتن ها

رویدادهای بسیاری هست که در این گاه‌شمار نمی‎بینید، به‌عنوان مثال ربودن و قتل فرخی‌یزدی، شاعر، نماینده پیشین مجلس شورای ملی و مدیر روزنامه طوفان در زندان. در عصر پهلوی‌اول رویدادهای فرهنگی و تأثیرگذار بر فرهنگ و هنر  بسیاری از سوی شهربانی انجام می‎شد. سانسور مطبوعات، توقیف فیلم‎ها و تئاتر و کتاب‎ها و قتل نویسندگان از اموری بود که وزارت معارف، یا همان وزارت فرهنگ که بعدها به وزارت آموزش‌و‌پرورش و وزارت فرهنگ و هنر تبدیل شد، دخالتی مستقیم در آن نداشت. آن دسته از وقایع فرهنگی و هنری که تحت‌تأثیر شهربانی یا همان نظمیه بود را از شمارش در این گاه‌شمار کنار گذاشتیم. زیرا اگر بخواهیم گاه‌شماری تهیه کنیم که همه امور فرهنگی و هنری را دربرگیردنتیجه متن مفصلی می شد. درحالی‌که توقیف گسترده مطبوعات، جلوگیری از اکران برخی فیلم‎ها و به نمایش درآمدن تئاترها، خشونت و کشف حجاب همه را باید در کارنامه اداره کل نظمیه یا همان شهربانی جست‌وجو کرد، با این حال باز هم می‎بینیم که در نامه اعمال وزرای فرهنگ از 1304تا 1320، ردی از اختلاس تا توقیف مطبوعات و همکاری با شهربانی در برنامه کشف حجاب و سرکوب قابل‌پیگیری است.

28آذر 1304– در نخستین کابینه محمدعلی فروغی پس از  سلطنت رضاخان، میرزایوسف‌خان مشار (مشاراعظم) کفیل وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه است. دی‌ماه همین سال که ادوارد براون از دنیا می‎رود، او به همراه محمد هاشم میرزا، یحیی دولت‎آبادی و سیدحسن تقی‎زاده در مجلس یادبودی که تشکیل داده‎اند، حاضر شده و درباره خدمات او به فرهنگ ایران سخنرانی می‎کنند.


11خرداد 1306– مهدیقلی هدایت (مخبرالسلطنه هدایت) اعضای کابینه را معرفی می‎کند؛ سیدمحمد تدین وزیر معارف است. در 14اردیبهشت 1306، تدین با لایحه تعلیمات عمومی به مجلس می‎آید و این لایحه به اتفاق آرا تصویب می‎شود. بر اساس این قانون، بخشی از درآمد ملاک‎ها به‌عنوان مالیات اخذ شده و به بودجه معارف و گسترش تعلیمات عمومی تعلق می‎گیرد. با تامین هزینه آموزش عمومی، کلاس اکابر برای بیسوادها نیز تشکیل می‎شود. وزارت معارف در اول بهمن همین سال قانون «اجازه تشکیل شعب شورای‌عالی معارف در مراکز مهمه ایالات و ولایات» را تصویب می‌کند که تأثیر مهمی در گسترش بوروکراسی آموزشی و توسعه آموزش عمومی دارد. اما این سال خوبی  برای نشریات نیست؛ روزنامه ناهید با اینکه مشهور به هواداری از حکومت است، توقیف می‎شود.

26شهریور 1305– در کابینه جدید حسن مستوفی (مستوفی‌الممالک)، میرزا احمد‌خان بدر (نصیرالدوله) وزیر معارف است. بدر روشنفکری متجدد و از چهره‎های مؤثر در شکل‎گیری و توسعه آموزش مدرن در ایران بود. او از وزیرانی بود که تاسیس دارالمعلمین (برای مردان) و دارالمعلمات (برای بانوان) را امری ضروری می‌دانست، زیرا به این نکته پی برده بود که توسعه آموزش مدرن بدون تربیت آموزگار در نظام آموزشی بی‌فایده خواهد بود. از این‌رو او را باید از بنیانگذاران نظامی از آموزش بدانیم که امروزه دانشگاه‌های خاص خود را دارند و دانشگاه تربیت معلم برای آموزش تدریس در مدارس و دانشگاه تربیت مدرس  برای آموزش استادان دانشگا‎ه از این جمله‎اند. با این حال گسترش این روش تربیت آموزگار در دوره وزارت علی‎اصغر حکمت میسر شد.

18بـهمـن 1305– حسن مستوفی پس از استعفا که رسم رئیس‎الوزرایی برای مشورت وکلای مجلس است، بار دیگر از سوی مجلس به ریاست وزرا انتخاب و مأمور تشکیل کابینه می‌شود. این بار سیدمحمد تدین به‌عنوان وزیر معارف معرفی می‎شود. سیدمحمد تدین در این دوره هنوز دست به مهم‌ترین اقدامات خود در زمینه گسترش معارف و فرهنگ نزده‌است. کار مهم او در کابینه مخبرالسلطنه هدایت است اما پیش از این در وزارت معارف او بسیاری از مهم‌ترین کتب درسی را می‎نویسد.


29آبان 1307– مهدیقلی هدایت کابینه تشکیل می‎دهد و میرزا یحیی قره‎گوزلو (اعتمادالدوله) وزیر معارف است. از مهم‌ترین اقدامات او اعزام 110 نفر برای تحصیل به اروپاست که برخی از آنها بعدها از رجال و چهره‎های شناخته شده فرهنگ و سیاست می‎شوند. در این گروه اعزامی، نام‎هایی چون خلیل ملکی، عبدالله ریاضی، احمد‌علی ابتهاج، لطفعلی صورتگر، سیدعلی شایگان، غلامعلی فریور، مصطفی حبیبی، نصرت‎الله باستان، احمد رضوی، مهدی بازرگان و... را می‎بینیم.


اول ‌بهمن 1309– مخبرالسلطنه هدایت کابینه تشکیل می‎دهد؛ وزیر معارف همان میرزا یحیی قره گوزلو است.




29فروردین 1312– مخبرالسلطنه کابینه تشکیل می‌دهد. یحیی قره‌گوزلو باز هم وزیر معارف است.


16خرداد 1312- یحیی قره‌گوزلو سرانجام از وزارت معارف کناره‎گیری می‌کند. 4تیر مهدیقلی هدایت در مجلس شورای ملی درباره کناره‎گیری او به نمایندگان می‎گوید: «آقای یحیی‌خان خیلی مزاجش کسل شده بود و اعلیحضرت تفقداً او را معاف کردند از زحمت خدمت که مشغول معالجه شود و آقای محسنی معین شدند به کفالت وزارت معارف که به حضور مجلس معرفی می‌شوند.» بدین‎ترتیب دکتر احمدخان محسنی (عمادالملک) کفالت وزارت معارف را بر عهده می‌گیرد. بر خلاف اغلب وزرای معارف عصر پهلوی‌اول، احمد محسنی دیر می‎آید و زود هم می‎رود. بیشتر اقدامات مهم او در اداره معارف آذربایجان از 1305تا 1312است. او مشهور به برخوردهای خشونت‎آمیز و ناهنجار با دانش‌آموزان آذربایجانی بود که اصراری بر تکلم به زبان فارسی در مدرسه نداشتند.


12مهر 1313- کنگره فردوسی با سخنرانی رضاخان آغاز می‎شود. مهم‌ترین نهاد در سازمان‎دهی این بزرگداشت، انجمن آثار ملی است که سابقه تاسیس آن به سال‎ 1300می‎رسد و فعالیت جدی خود را از 1301آغاز کرده است. تحولات و گسترش فعالیت‎های این نهاد در تغییر نشان این انجمن به خوبی پیداست. در نشان اول فقط آرامگاه فردوسی را می‎بینیم، در نشان دوم مقبره ابوعلی سینا در بالا، ایوان مدائن در سمت راست و طرحی از معماری عصر ساسانی در سمت چپ است.
سال 1314با لغو امتیاز روزنامه شفق سرخ از سوی وزارت معارف آغاز می‌شود و در 27خرداد همین سال محمد‌علی فروغی کابینه خود را معرفی می‌کند؛ علی‌اصغر حکمت در کابینه او کفیل وزارت معارف می‎شود. در 13آذر محمود جم کابینه تشکیل می‎دهد، علی اصغر حکمت باز هم کفیل وزارت معارف می‌ماند. زیرا حکمت در این زمان از چهره‎های مورد‌وثوق رضاخان است و برای کشف حجاب و چگونگی اجرای آن طرف مشورت رضاشاه قرار‌می‌گیرد. هرچند در باطن چندان با آن موافق نیست، طوری که در نهایت در دیداری با رضاشاه سعی می‌کند او را مجاب کند که باید در نحوه اجرای کشف حجاب تجدیدنظر شده و اصرار دولت بر آن تعدیل شود. زیرا در این زمان حکمت مدام به مدارس شهرستان‎ها سر می‎زد و نبض جامعه را در دست داشت. پس از اجرای کشف حجاب، او در 18دی 1314پس از چند‌ماه کفالت وزارت معارف سرانجام به مقام وزارت معارف می‎رسد.

22مهر 1314- کانون بانوان افتتاح می‌شود. این کانون در امر نمایش، موسیقی و تعلیم و تربیت زیرنظر وزارت معارف است و همکاری مستمری با دبیرستان‌های دخترانه دارد.



26شهریور 1312– با استعفای مهدیقلی هدایت مخبرالسلطنه، محمدعلی فروغی کابینه تشکیل می‌دهد. علی‌اصغر حکمت در کابینه او وزیر معارف است. حکمت که در آغاز کار خود را با معلمی آغاز کرده بود، به سال 1297نخستین پست دولتی خود را در وزارت معارف، به‌عنوان رئیس دایره پرسنل به‌دست آورد. سرانجام هنگامی که فروغی رئیس‎الوزرا شد، حکمت در فرنگ بود که با تلگرافی از پیام فروغی مطلع شده و پس از مدتی به ایران بازمی‌گردد. قانون تاسیس دانشسراهای مقدماتی و عالی، 19اسفند این سال در مجلس شورای ملی به تصویب می‎رسد. با این قانون دولت موظف می‎شود ظرف 5سال مراکز آموزش معلمان در سطوح مختلف را آغاز کند و متقاضیان نیز به‌صورت رایگان در آن تحصیل کنند. اقدام مهم دیگر علی‌اصغر حکمت، ارائه لایحه تاسیس دانشگاه تهران به مجلس شورای ملی در 22اسفند سال 1312است که در سال 1313تاسیس می‎شود.

در پایان سال 1312ژنرال آیرم، رئیس تشکیلات نظمیه مملکتی، از رئیس‌الوزراء در خصوص تأسیس مدرسه برای تعلیم و تربیت آرتیست جهت سینما و تئاتر درخواست اعتبار می‌کند که خوشبختانه تیرش به سنگ خورده و سال بعد پاسخ او را می‌دهند که برای این کار اعتباری ندارند که در اختیار او قرار دهند، و موضوع را منوط به ‌نظر وزارت معارف می‌کنند.


1مهر 1316– محمود جم کابینه تشکیل می‎دهد، علی‌اصغر حکمت وزیر معارف است. یکی از دلمشغولی‌های حکمت که او را از سایر وزرای معارف متمایز می‌کرد، چه زمانی که در پست اداره پرسنل بود و چه زمانی طولانی که وزیر بود، انتشار سالنامه برای ثبت فعالیت‌های مدارس در سراسر ایران بود. اکنون این سالنامه‌ها به منبعی مهم برای مطالعه وضعیت مدارس، به‌خصوص دبیرستان‌های عصر پهلوی‌اول تبدیل شده‎اند.


23تیر 1317– علی‌اصغر حکمت، از وزارت معارف برکنار می‌شود. او در مصاحبه‎هایی که پس از کناره‎گیری کامل خود از سیاست داشته است، دلیل این برکناری را تهمت اختلاس ذکر می‌کند، زیرا یکی از کارکنان وزارت معارف او را متهم می‌کند که با سوءاستفاده از اموال وزارت برای خود ملک و املاک خریده است. حکمت پس از تهمت به امن‎‎ترین وزارتخانه می‎رود، یعنی وزارت عدلیه یا همان دادگستری که وزیر آن علی‌اکبر داور است. پس از او ولی‎الله نصر به‌عنوان سرپرست وزارت معارف منصوب می‎شود، اما او به مقام وزارت نمی‎رسد. از تیر‌ماه این سال نام وزارت معارف از سوی فرهنگستان ایران، به وزارت فرهنگ تغییر می‌کند، همان‎طور که عدلیه به دادگستری و داخله به کشور. در این سال سازمان پرورش افکار با سخنرانی احمد متین‌دفتری آغاز به‌کار می‎کند. 



15اردیبهشت - 1318-هنرستان هنرپیشگی با مدیریت سیدعلی‌خان نصر تاسیس می‌شود. این هنرستان ضمن همکاری با سازمان پرورش افکار، نمایش‌هایی نیز در سالن گراندهتل به صحنه می‎برد. بعدها نصر و احمد دهقان که در حکم دستیار سیدعلی‌خان نصر است، بخشی از سالن گراند‌هتل را خریده و تماشاخانه تهران را در آن تاسیس می‎کنند.اردیبهشت‌ماه همین سال نخستین شماره مجله موسیقی منتشر می‎شود. عبدالحسین نوشین و صادق هدایت از همکاران این نشریه هستند که صاحب امتیاز آن مین‎باشیان است.


20شهریور 1318– اسماعیل مرآت در کابینه محمود جم، کفیل وزارت فرهنگ می‎شود و چند‌ماه بعد، در 3آبان با رفتن محمود جم، احمد متین‌دفتری به نخست‎وزیری می‎رسد. اسماعیل مرآت در کابینه او نیز وزیر فرهنگ است. اسماعیل مرآت به ساختمان مدارس اهمیت بسیار می‌داد و در دوران او مبلمان مدارس و ساختمان‎های مدارس تغییرات عمده‎ای داشت. او در این دوران به‌عنوان یکی از اعضای مهم و مؤثر سازمان پرورش افکار، بیش از سایر وزیران در توسعه هنر کوشید، از جمله تاسیس دانشکده هنرهای زیبا، تاسیس مدارس هنری و نیز اصرار بر ترویج موسیقی شاد به جای موسیقی سنتی ایران، که آن را موسیقی‌ای حزن‎آور می‎دانست.


4تیر 1319– با برکناری و بازداشت احمد متین‌دفتری، علی منصور مأمور تشکیل کابینه می‌شود، اسماعیل مرآت در کابینه او کماکان وزیر فرهنگ می‎ماند. مهم‌ترین مشورتی که او در این زمان به رضاخان می‎دهد و رضاشاه هم بی‎درنگ می‎پذیرد، تعطیل‎کردن مدارس خارجی در ایران است. با تأیید رضاشاه در این سال برای پرهیز از درگیری‎های سیاسی میان کشورها، تمام مدارس خارجی در ایران تعطیل می‎شود.



5شهریور 1320– علی منصور استعفا کرده و محمدعلی فروغی مسئول تشکیل کابینه می‌شود. در کابینه او از اسماعیل مرآت به عنوان وزیر فرهنگ نام برده می‌شود.
30شهریور 1320– محمدعلی فروغی کابینه جدید را اعلام می‌کند، عیسی صدیق وزیر فرهنگ است. زیرا اسماعیل مرآت معتقد است که در این اوضاع آشفته، نمی‌توان کار مهمی در عرصه فرهنگ کرد. تا پایان این سال در کابینه جدید فروغی مدتی سیدمحمد تدین وزیر فرهنگ است، مدتی مصطفی عدل و در پایان، 16اسفند 1320، در کابینه علی سهیلی، بار دیگر مصطفی عدل وزیر فرهنگ می‎شود.