همراه با یکی از تاکسیدرمیست‌های شناخته شده ایران در موزه حیات‌وحش که جایی برای زنده نگه‌داشتن تصویر گونه‌های کمیاب جانوری است
امپراتور حبشه در دارآباد
مهرداد رسولی
برای دوستداران حیات‌وحش هیچ تفریحی بهتر از تماشای گونه‌های مختلف جانوری نیست و موزه حیات‌وحش دارآباد در شمالی‌ترین منطقه تهران که جایی برای دیدن انواع گونه‌های جانوری است این امکان را فراهم کرده.کارگاه تاکسیدرمی که در شمال موزه واقع شده برای خودش حکایت جداگانه‌ای دارد. در این کارگاه بسیاری از گونه‌های جانوری به‌طور غیرزنده قابل رویت است و به همین دلیل، خیلی‌ها کارگاه تاکسیدرمی را عجیب‌ترین جای موزه حیات‌وحش دارآباد می‌دانند. تاکسیدرمی هنر سرپا نگه‌داشتن و بازسازی کالبد بی‌جان جانورانی است که به‌طور طبیعی جان داده‌اند یا به‌صورت قانونی شکار شده‌اند و این هنر از چند دهه توسط حجت‌الله تاجبخش- پدر تاکسیدرمی ایران- وارد کشور شده است. بعد از تاسیس موزه حیات‌وحش هم کارگاه تاکسیدرمی در شمال این موزه شروع به فعالیت کرد و در روزهای بازنشستگی حجت‌الله تاجبخش به حیات و فعالیت خودش ادامه می‌دهد. گشت و‌گذار چند دقیقه‌ای در این کارگاه کافی است تا نمونه‌های تاکسیدرمی شده گونه‌های جانوری کمیابی که نسل برخی از آنها رو به انقراض است را یکجا ببینید و همزمان با هنر نسبتا ناشناخته‌ای به‌نام تاکسیدرمی که به‌رغم پیشینه طولانی هنوز گمنام مانده آشنا شوید. اینجا از زرافه‌های آفریقایی گرفته تا گوزن‌های کمیاب آمریکای شمالی و اسب‌های گران‌قیمت ترکمن که ده‌ها سال از مرگ‌شان سپری شده، با هنر متخصصان ایرانی سرپا مانده‌اند و هر بیننده‌ای را به تحسین وامی‌دارند. کارگاه تاکسیدرمی موزه حیات‌وحش جایی برای زنده نگه‌داشتن تصویر و شمایل گونه‌های مختلف جانوری است و برای یک‌بار هم که شده باید سیر تبدیل پیکر بی‌جان حیوانات به یک کالای تزئینی را از نزدیک تماشا کرد.
وقتی جانور، کالای زینتی می‌شود
حتما تاکنون با گونه‌های مختلف جانوری که به‌طور خشک شده در خانه‌های ویلایی یا برخی نمایشگاه‌های اتومبیل نگهداری می‌شوند، مواجه شده‌اید. تصویر پرنده‌های عظیم‌الجثه با بال‌های گشوده یا گوزن‌هایی با شاخ‌های بزرگ برای خیلی از ما آشناست اما کمتر پیش آمده که فکر کنیم این حیوانات چگونه به این شکل و شمایل درآمده‌اند و این چنین بعد از مرگ‌شان به یک کالای زینتی بدل شده‌اند. تاکسیدرمی هنری است که به سؤال‌هایی از این دست پاسخ می‌دهد. این تاکسیدرمیست‌ها هستند که از تجزیه لاشه جانوران کمیاب در طبیعت جلوگیری می‌کند و به شکل عجیبی تا ده‌ها سال بعد از مرگ‌شان آنها را سرپا نگه‌می‌دارند. کارگاه تاکسیدرمی موزه حیات‌وحش دارآباد از سال1372 و با همین نیت شروع به فعالیت کرده و در این سال‌های نسبتا طولانی جایی برای احیای گونه‌های جانوری مختلف بوده است. تاکسیدرمی یک واژه یونانی و به‌معنای پوست‌آرایی است و این هنر در ایران هم بیش از 50سال سابقه دارد. در سال‌های قدیم برای احیای گونه‌های جانوری از روش‌های سنتی مثل پر کردن پوست حیوانات مرده با پنبه و کاه و پوشال استفاده می‌کردند اما حالا روش‌های کاملا علمی جایگزین شده است. در روش‌های جدید، تاکسیدرمیست‌ها ابتدا پوست حیوان را دباغی می‌کنند و روی مجسمه‌هایی که از روی آناتومی همان حیوان ساخته‌اند، می‌کشند تا یک گونه جانوری به موزه منتقل شود و در معرض دید عموم قرار بگیرد.
اسب شاه و گوزن هویدا
روی شاخ چند گوزن تاکسیدرمی شده که از سال‌ها قبل در این کارگاه جاخوش کرده‌اند نام بنیاد مستضعفان حک شده است. ماجرا از این قرار است که بسیاری از رجال سیاسی دوره پهلوی به شکار جانوران مختلف علاقه وافری داشته‌اند و بین شکارچیان رسم بر این است که شکارهای بزرگ را تاکسیدرمی می‌کنند تا به زینت خانه‌شان بدل شود. هر چه جانور بزرگ‌تر باشد مایه مباهات شکارچی است و این‌گونه‌های جانوری نشان می‌دهد چنین رسم ناپسندی که به انقراض نسل برخی گونه‌های جانوری منجر می‌شود بین رجال سیاسی دوره پهلوی رواج داشته است. گوزن مازندران یکی از همین گونه‌هاست که به امیرعباس هویدا، نخست‌وزیر دوره پهلوی تعلق داشته و نقل می‌کنند که این گوزن را هویدا شخصا شکار کرده است.این‌گونه کمیاب بعد از انقلاب مصادره شده و در بنیاد مستضعفان از آنها نگهداری می‌شود و مدتی است برای بازسازی به کارگاه تاکسیدرمی موزه حیات‌وحش دارآباد منتقل شده است. دو راس اسب دربار محمدرضا شاه پهلوی هم بعد از تاکسیدرمی شدن در این کارگاه نگهداری می‌شوند. غزل و آذر نام اسب‌های مورد علاقه محمدرضا شاه پهلوی بوده که قبل از انقلاب می‌میرند و در سال1355 به اداره تاکسیدرمی منتقل شده تا توسط برادران تاجبخش تاکسیدرمی شوند. در واقع تاکسیدرمی نوعی مومیامی است با این تفاوت که پوست از پیکر جدا می‌شود و گونه جانوری به حدی چشم‌نواز از آب در‌می‌آید که می‌توان در معرض دید عموم قرار داد.
تاکسیدرمی در 5 مرحله
بعد از ورود به کارگاه تاکسیدرمی با جانوران عجیب و اغلب شاخداری روبه‌رو می‌شویم که سر و گردن آنها تاکسیدرمی شده و روی دیوارهای کارگاه جاخوش کرده‌اند. در میان این‌گونه‌های جانوری، گوزن‌ها با شاخ‌های بزرگ و درهم پیچیده‌شان بیش از بقیه به چشم می‌آیند و جذابیت کارگاه تاکسیدرمی به‌عنوان یکی از عجیب‌ترین نقاط موزه حیات‌وحش را دو چندان کرده‌اند. کسانی که با تاکسیدرمی آشنایی چندانی ندارند با دیدن این تصاویر حتما دچار اشتباه خواهند شد چرا که عموم مردم معتقدند عده‌ای با خشک کردن حیوانات آنها را به این شکل و شمایل درمی‌آورند. برای اینکه بدانیم یک گونه جانوری چگونه تاکسیدرمی می‌شود پای صحبت محمدحسین کویریان، کارشناس تاکسیدرمی و یکی از تاکسیدرمیست‌های شناخته شده ایران می‌نشینیم و او مراحل مختلف این کار را برایمان تشریح می‌کند:«تاکسیدرمی شامل 5مرحله است. در مرحله نخست، بلافاصله بعد از جان دادن حیوان و انتقال لاشه آن به کارگاه، پوستش کنده می‌شود. این مهم‌ترین بخش کار است چرا که پوست حیوان باید از قسمت شکم و دست و پا و بدون متلاشی شدن لاشه کنده شود. بعد هم نوبت به چربی‌زدایی از پوست می‌رسد که این کار با تیغه‌های مخصوص انجام می‌شود. مهم‌ترین مرحله تاکسیدرمی حیوانات، ضدعفونی پوست است و این کار با خواباندن پوست در موادی مثل اسید سولفوریک، سولفات آلومینیوم، نمک، فرمالین و... انجام می‌شود. بعد از ضدعفونی پوست حیوان، نوبت به ساخت مجسمه و آناتومی می‌رسد که یک کار کاملا تخصصی است. مجسمه هم به دو روش و با متریال‌های سبک مثل فوم و فایبرگلاس ساخته می‌شود. در مرحله آخر تاکسیدرمی هم پوست با چسب‌های مخصوص به مجسمه چسبانده می‌شود و دست آخر هم قسمت‌هایی از پوست که برای جدا کردن از بدن حیوانات دچار پارگی شده توسط تاکسیدرمیست‌ها دوخت و دوز می‌شود تا به حالت اولیه برگردد».
یک جفت چشم گران
کاری که تاکسیدرمیست‌های موزه حیات‌وحش انجام می‌دهند مصداق کیمیاگری است چرا که آنها از کالبد بی‌جان گونه‌های جانوری یک حیوان سرپا می‌سازند که هر بیننده‌ای را به تحسین
وا می‌دارد. در این کارگاه کارشناس‌های خبره از روش‌های کاملا علمی استفاده می‌کنند و به گفته محمدحسین کویریان همین روش‌های علمی باعث می‌شود عمر جانوران تاکسیدرمی شده به صد سال هم برسد درحالی‌که تاکسیدرمی به روش‌های سنتی و غیرعلمی اصطلاحا باعث کرم زدن یا بید زدن لاشه حیوان می‌شود و بعد از مدتی دیگر قابل نگهداری نخواهد بود. کارشناسان این کارگاه از مواد شیمیایی برای جلوگیری از فاسد شدن لاشه و تجزیه شاخ حیوانات توسط موریانه‌ها استفاده می‌کنند. در کارگاه تاکسیدرمی موزه حیات‌وحش همه کارها با روش‌های علمی و توسط متخصص‌ها انجام می‌شود و به همین دلیل یکی از مراکز اصلی تاکسیدرمی در ایران است. بسیاری از علاقه‌مندان به حیات‌وحش که دستی هم در شکارهای مجاز دارند، گونه‌های جانوری را برای تاکسیدرمی به اینجا می‌آورند. به گفته کارشناس تاکسیدرمی موزه حیات وحش، هزینه تاکسیدرمی هر جانور بین 100هزار تومان تا 2میلیون تومان برآورد می‌شود. آنطور که محمدحسین کویریان می‌گوید دستمزد تاکسیدرمی قوچ و گوزن حدود 2میلیون تومان است اما با توجه به گرانی سرسام‌آور ارز و بالا رفتن قیمت مواد و ابزارهای تاکسیدرمی، دستمزدها افزایش پیدا خواهد کرد. چشم‌های مصنوعی یکی از مهم‌ترین اعضای بدن حیواناتی است که تاکسیدرمی می‌شوند و تولید انواع چشم در انحصار شرکت‌های آمریکایی و آلمانی است. تفاوت چشم‌های آمریکایی با چشم‌هایی که در کشورهای دیگر تولید می‌شود این است که بسیار طبیعی به‌نظر می‌رسند و به همین دلیل با قیمت‌های نسبتا گزاف عرضه می‌شوند. قیمت یک جفت چشم حدود 500هزار تومان بوده اما حالا دلار 20هزار تومانی، تهیه آنها را برای تاکسیدرمیست‌ها به یک ماموریت غیرممکن بدل کرده است.
ماجرای سمند زرد
گشت و‌گذار چند دقیقه‌ای در کارگاه تاکسیدرمی موزه حیات‌وحش دارآباد برای باطل شدن فرضیه خشک کردن حیوانات با برق فشار قوی کفایت می‌کند و اینجا می‌توان با تاکسیدرمی به‌عنوان یک روش علمی برای احیای گونه‌های جانوری آشنا شد. تاکسیدرمی را می‌توان تلفیق چند هنر دانست چرا که یک تاکسیدرمیست علاوه بر آشنایی با طراحی و نقاشی و آگاهی از علم جانورشناسی باید دستی هم در مجسمه‌سازی داشته باشد تا بتواند آناتومی انواع گونه‌های جانوری را بسازد. تاکسیدرمی هر پرنده بین 10تا 15روز زمان می‌برد اما یک تاکسیدرمیست برای دیگر گونه‌های جانوری مثل انواع قوچ و گوزن یا آهو و روباه یک‌ماه وقت صرف می‌کند. از حدود 28سال قبل که کارگاه تاکسیدرمی موزه حیات‌وحش دارآباد فعالیتش را شروع کرده تاکنون بالغ بر صدها گونه جانوری تاکسیدرمی شده و بین آنها گونه‌های خاص هم که بعد از گذشت سال‌های طولانی در این موزه مانده‌اند به چشم می‌خورد. مثل اسب سمند که معروف‌ترین اسب تاکسیدرمی شده ایران است و تصویرش برای علاقه‌مندان حیات‌وحش آشناست. آنطور که کارشناس تاکسیدرمی موزه حیات‌وحش می‌گوید این اسب کمیاب ترکمن به یک محقق آمریکایی تعلق داشته که مدتی بعد از ورود به ایران جان می‌دهد و زیر خاک دفن می‌شود اما کارشناسان تاکسیدرمی موزه حیات‌وحش لاشه آن را از زیر خاک بیرون می‌کشند و همین اسب امروز به زینت این کارگاه بدل شده است. فرایند تاکسیدرمی شدن اسب سمند ترکمن که لاشه‌اش در آستانه فاسد شدن بوده، حدود یک سال زمان برده و امروزه خیلی‌ها برای دیدن این‌گونه کمیاب به موزه حیات‌وحش می‌آیند.
آشنایی با حیات‌وحش آفریقا
مجموعه حیات‌وحش آفریقا را می‌توان یکی از مهم‌ترین بخش‌های موزه حیات‌وحش دارآباد و یادگار حجت‌الله تاجبخش، پدر تاکسیدرمی ایران دانست. در این بخش می‌توانید نمونه تاکسیدرمی شده گونه‌های جانوران کمیاب آفریقایی را ببینید و به هنر بی‌بدیل تاکسیدرمیست‌های ایرانی پی ببرید. در مجموعه حیات‌وحش آفریقا یک نمونه بسیار کمیاب به معرض دید عموم گذاشته شده و آنطور که محمدحسین کویریان می‌گوید برای خودش حکایت مفصلی دارد؛«نام این‌گونه جانوری شیر امپراتور حبشه است. این شیرهای نر و ماده وقتی توله بودند توسط «هایله سلاسی» آخرین امپراتور حبشه یا همان کشور اتیوپی به محمدرضا پهلوی هدیه داده شده و به نام امپراتور حبشه معروف شدند. توله شیرها بعد از چند سال پیر شدند و مردند و لاشه آنها در همین کارگاه تاکسیدرمی شد. کار شیرهای امپراتور محافظت از قصر سلاسی بوده اما دیگر وجود ندارند و نمونه آنها را فقط در برخی فیلم‌های قدیمی که در باغ وحش تهران تهیه شده می‌توان دید.گونه خاص دیگری که در مجموعه حیات‌وحش آفریقا چشم‌ها را خیره می‌کند، زرافه آفریقایی است که 5و نیم متر ارتفاع دارد. زرافه آفریقایی به تعداد انگشتان یک دست در دنیا تاکسیدرمی شده که یکی از آنها در موزه حیات‌وحش دارآباد است و بسیاری معتقدندهنر ناب تاکسیدرمیست‌های ایرانی در این‌گونه جانوری متجلی شده». به گفته محمدحسین کویریان، پوست زرافه آفریقایی به‌طور قانونی از کشور آفریقای جنوبی خریداری و به این کارگاه منتقل شده و نمونه تاکسیدرمی شده آن حاصل همکاری شبانه روزی‌اش با حجت‌الله تاجبخش است.
حشراتی که تاکسیدرمی شدند
موزه پروانه‌ها یا حشرات هم درست در کنار کارگاه قرار دارد و جایی برای دیدن نمونه‌های تاکسیدرمی شده انواع پروانه و دیگرحشرات است. در این سالن علاوه بر حشرات، انواع بالان، عقرب و رتیل هم تاکسیدرمی شده و در معرض دید عموم قرار گرفته است. تاکسیدرمی گونه‌های مختلف پروانه حاصل تلاش‌های چند ساله محمدحسین کویریان است که در روزهای بازنشستگی حجت‌الله تاجبخش چراغ کارگاه تاکسیدرمی موزه حیات‌وحش دارآباد را روشن نگه داشته. او با نشان دادن گونه‌های مختلفی که برای نشان دادن زیستگاه‌شان روی نقشه چسبانده شده‌اند، می‌گوید:«بیشتر این‌گونه‌هایی که می‌بینید را در کارگاه تاکسیدرمی اتاله کردیم که به‌معنای خشک کردن کردن و حالت دادن است. در سال‌های دور از گاز سیانور برای خشک کردن این حشرات استفاده می‌شد و آنها را در نفتالین نگهداری می‌کردند اما اینجا با سرنگ‌های نازک و مخصوص، موادی به داخل بدن حشرات تزریق می‌کنیم که تا سال‌های متمادی به همین شکل می‌مانند». شاید اگر عشق و علاقه محمدحسین کویریان و حجت‌الله تاجبخش نبود، کارگاه تاکسیدرمی تا این حد پر و پیمان نمی‌شد و مورد اقبال عموم قرار نمی‌گرفت. بسیاری از حشرات کمیاب به‌خصوص انوع پروانه‌ها که در موزه پروانه‌ها در معرض دید عموم قرار گرفته حاصل سفرهای دور و نزدیک این دو نفر برای شکار پروانه است. کویریان، وجود انواع عقرب را یکی دیگر از جذابیت‌های موزه پروانه‌ها می‌داند؛ «انواع عقرب‌های ایرانی مثل عقرب کاشان و عقرب سیاه و زرد را بعد از شکار خشک کردیم و بیشتر گونه‌های عقرب ایرانی را می‌توان در این سالن مشاهده کرد. تاکسیدرمی هر پروانه یا عقرب، 2روز زمان می‌برد و برخلاف جانوران پستاندار مرحله پوست کنی ندارد. تاکسیدرمی حشرات بدون دخالت دست و با پنس‌های مخصوص انجام می‌شود و اگر با ظرافت همراه نباشد، حشره به راحتی خرد خواهد شد».
از آلاسکا تا تهران
وقتی صحبت از موره حیات‌وحش به میان می‌آید باید منتظر دیدن گونه‌های خاص و کمیاب جانوری بود. کارگاه تاکسیدرمی موزه حیات‌وحش مملو از این‌گونه‌های جانوری است که با تلاش شبانه‌روزی حجت‌الله تاجبخش و محمدحسین کویریان احیا شده‌اند و امروزه بخش قابل اعتنایی از بازدیدکنندگان موزه را به‌خود اختصاص داده است. یکی از این‌گونه‌ها گوزن کانادایی است که در ایران به گوزن شمال معروف شده و گونه تاکسیدرمی شده آن را فقط در کارگاه تاکسیدرمی موزه حیات‌وحش پیدا می‌کنید. شاخ‌های گوزن کانادایی به حدی بزرگ است که یک انسان می‌تواند روی آن دراز بکشد و خیلی‌ها آن را یکی از شاهکارهای تاکسیدرمیست‌های موزه حیات‌وحش می‌دانند.زیستگاه این گوزن در آلاسکا و سایر مناطق سردسیر جهان است اما نمونه تاکسیدرمی شده آن در گرمای طاقت فرسای تهران آرام گرفته و به زینت کارگاه تاکسیدرمی موزه حیات‌وحش دارآباد بدل شده است. از دیگر گونه‌های کمیابی که در این کارگاه تولید شده می‌توان از گوزن هندی نام برد یا گوزن مارال ایران که به لحاظ بزرگی شاخ رکورددار است و بعد از آنکه نسلش کمیاب شد، نمونه تاکسیدرمی شده‌اش ارزش دو چندانی پیدا کرده است.
در همینه زمینه :
