قوری‌های 20میلیونی

بهنام سلطانی

جماعت کلکسیونر زندگی عادی ندارد. از دکوراسیون داخلی خانه‌هایشان گرفته تا خاطرات رنگارنگی که درباره رنج مجموعه‌داری برایتان روایت می‌کنند یک فصل مشترک دارد و آن هم دلبستگی به گردآوری اشیای کمیاب است. زندگی نوشین ابوالقاسم، یکی از معدود زنان مجموعه‌دار ایرانی مختصاتی دارد و با قوری، این شیء سنتی که یکی از نمادهای گرمی کانون خانواده‌های ایرانی به شمار می‌رود عجین است. هر گوشه خانه او مملو از قوری‌های خوش‌رنگ و لعاب ایرانی و خارجی است و سقف خانه هم با آنها تزئین شده. او مثل بیشتر مجموعه‌دارهای ایرانی از کودکی و به‌طور ناخودآگاه به جمع‌آوری انواع قوری علاقه‌مند شده و حالا خودش را در جمع خانواده بزرگ مجموعه‌داران ایرانی می‌بیند. نوشین ابوالقاسم گنجینه گرانبهایی دارد که جمع‌آوری آن در نگاه اول چندان دشوار به‌نظر نمی‌رسد اما باید پای صحبت‌های این زن مجموعه‌دار بنشینید تا به مصایب این کار پرماجرا پی‌ببرید؛ رنجی که با گذشت زمان برای او به یک کار لذتبخش بدل شده و تقلا برای تکمیل کلکسیون شخصی‌اش را شیرین کرده است. مجموعه‌دار تهرانی، دکوراسیون خانه‌اش را با بخشی از قوری‌های کمیاب تزئین کرده و به همین دلیل در و دیوار این خانه پنجره‌ای رو به تاریخ ساخت قوری و سیر تکامل این شی‌ء سنتی در جهان است. این خانه جایی است که صدها قوری از ده‌ها کشور جهان را یکجا می‌توان در آن دید.

گرمای خانه با یک فنجان چای 
مجموعه‌دارها معمولا نیازی به معرفی ندارند. وارد خانه هر کدام از آنها که شوید انبوه اشیای سنتی و کمیاب در هر گوشه‌ای چیده شده و هر تازه‌واردی را به کنجکاوی وا‌می‌دارد. خانه نوشین ابوالقاسم هم درست چنین مختصاتی دارد و آنچه بیش از هر شیء دیگری در خانه‌اش به چشم می‌خورد انواع قوری‌های رنگارنگ با طرح‌ها و اندازه‌های مختلف است. او می‌گوید مجموعه‌داری را از 15سال قبل و با جمع‌آوری اشیای مینیاتوری شروع کرده و ریشه این علاقه به دوران کودکی‌اش برمی‌گردد؛«من از بچگی علاقه زیادی به ظروف مینیاتوری داشتم. از بین اسباب‌بازی‌ها هم دلبستگی‌ام به ظروف چینی و مینیاتوری بیشتر بود. این علاقه در وجودم بود تا اینکه برای جمع‌آوری ظروف مینیاتوری به صرافت افتادم و از بین این ظروف، قوری را به واسطه زیبایی و تنوع در رنگ ترجیح دادم.» یکی از ویژگی‌های مجموعه قوری‌های مجموعه‌دار تهرانی تنوع در اندازه آنهاست. اینجا در هر گوشه خانه، قوری‌هایی با ابعاد 5در 5سانتی‌متر تا قوری‌های نسبتا غول‌پیکر در کنار هم چیده شده و ترکیب آنها ضیافت رنگ است. نوشین ابوالقاسم با نشان دادن قوری‌های کوچکی که دور‌تا‌دور سقف پذیرایی چیده شده می‌گوید:«جمع‌آوری قوری را با خرید این قوری‌های کوچک شروع کردم و الان تعداد زیادی قوری کوچک دارم اما آرام‌آرام قوری‌هایی پیدا کردم که به واسطه قدمت و شکل و شمایل خاص‌شان مورد‌پسند مجموعه‌دارها بود. بسیاری از قوری‌ها بسته به سال ساخت و کشور سازنده قیمت‌های گزافی دارند. این شیء دوست‌داشتنی در فرهنگ و سنت ایرانی‌ها، نماد دورهمی و گرمی کانون خانواده است. یکی از دلایلی که باعث شد در مسیر مجموعه‌داری قدم‌بردارم همین حس صمیمانه‌ای بود که با وجود قوری در خانه برایم ملموس است.»


   پایتخت قوری جهان 
گرانی سرسام آور ارز، آینده مجموعه‌داری در ایران را به‌شدت تهدید می‌کند و این احتمال وجود دارد که خرید بسیاری از قوری‌های آنتیک و قدیمی که هر کدام در گوشه‌ای از خانه مجموعه‌دار تهرانی جا خوش کرده‌اند برای او و بسیاری دیگر از مجموعه‌دارها امکان‌پذیر نباشد. حالا کار به جایی رسیده که قیمت قوری هم بر اساس قیمت دلار تعیین می‌شود و نوشین ابوالقاسم می‌گوید به همین دلیل بسیاری از مجموعه‌دارهای قوری عطای ادامه فعالیت را به لقایش بخشیده‌اند. در چنین شرایطی و با توجه به وضعیت دلار و مشکلات اقتصادی، مجموعه‌دار جماعت در درجه اول باید به فکر حفظ مجموعه‌اش باشد نه تکمیل آن. نوشین ابوالقاسم راه دومی پیدا کرده و آن هم ساخت قوری‌های چوبی دست‌ساز است. او معتقد است به واسطه گرانی نرخ ارز، همه کلکسیون‌ها ارزش افزوده پیدا کرده‌اند اما چشم‌انداز مجموعه‌داری در ایران روشن نیست؛«من از قوری زعفرانی هزار‌تومانی تا قوری‌های آنتیک یک‌میلیون‌تومانی خریده‌ام و برخی از آنها به مرور زمان، ارزش چند‌صد‌برابری پیدا کرده‌اند اما ارزش معنوی این مجموعه برایم موضوع مهم‌تری است. در این اوضاع و احوال که خرید و نگهداری قوری‌های آنتیک و کمیاب سخت شده، ترجیح می‌دهم علاوه بر ساخت قوری‌های چوبی در مورد تاریخچه ساخت قوری در ایران و جهان پژوهش کنم.» مجموعه‌دار تهرانی مطالعات بسیاری در مورد سیر تاریخی ساخت قوری دارد و چین را مرکز اصلی ساخت آن می‌داند؛« ساخت نخستین نسل قوری‌ها به قرن چهاردهم میلادی برمی‌گردد. قدیمی‌ترین قوری جهان هم که به همان دوران تعلق دارد در یکی از موزه‌های چین نگهدای می‌شود. پژوهشگران، کشورهای شرقی به‌خصوص چین را خاستگاه و پایتخت قوری در جهان می‌دانند چون فرهنگ دم کردن چای از همین کشور رواج پیدا کرد و آر‌ام‌آرام در سایر کشورهای دنیا به یک سنت بدل شد. نسل اول قوری‌ها بدون دسته و لوله بوده اما با گذشت زمان تکامل یافته و به شکل امروزی درآمده است. امروزه قوری بعضا به‌عنوان یک اثر هنری هم خرید‌و‌فروش می‌شوند.»



این کالا تزئینی است
اینکه قوری با گذشت سال‌های طولانی، آرام‌آرام به یک شیء یا کالای صرفا تزئینی و فانتزی بدل شود چندان هم دور از ذهن نیست. شاید به همین دلیل بسیاری از کارخانه‌های قوری‌سازی‌ در کشورهای مختلف دنیا به‌خصوص کارخانه‌های انگلیسی به سمت ساخت قوری‌های خوش‌رنگ و لعاب و تزئینی رفته‌اند. مجموعه نوشین ابوالقاسم مملو از قوری‌هایی است که به اشکال مختلف ساخته شده؛ مثل قوری طرح کیف مدرسه یا قوری طرح فروشگاه چای و قوری‌هایی که بدنه آنها برگرفته از شخصیت‌های کارتون کمپانی والت‌دیزنی است. مجموعه‌دار تهرانی درباره نسل جدید قوری‌های خارجی می‌گوید:
« قدمت برخی قوری‌های روسی که در این مجموعه می‌بینید به بیش از 100سال می‌رسد اما طرح و جنس قوری‌هایی که امروزه برخی از کارخانه‌های قوری‌سازی‌ تولید می‌کنند به کلی متفاوت است. بسیاری از کارخانه‌ها ساخت قوری‌های فانتزی را ترجیح می‌دهند و به همین دلیل نسل جدید قوری‌ها بیش از آنکه بیننده را تحت‌تأثیر رنگ و لعاب و نقش‌هایی قرار بدهد که با دست روی آنها زده شده، جنبه تزئینی و دکوری پیدا کرده است». آنطور که مجموعه‌دار تهرانی می‌گوید، قوری‌های دست‌ساز روسی با گل‌های رنگارنگ و مسحور‌کننده‌اش و قوری‌های طرح امپراتور یا نقش‌آبی چینی هنوز هم مشتریان پر‌و‌پا‌قرصی دارند و با قیمت‌های گزافی بین مجموعه‌دارها رد‌و‌بدل می‌شود.


ماجرای قوری‌های ناصری 
مجموعه نوشین ابوالقاسم از 1500عدد قوری تشکیل شده و 20کشور جهان در مجموعه او دست‌کم یک نماینده دارند.به همین دلیل تنوع در رنگ و اندازه آنها کاملا رعایت شده است. مثل قوری‌های ژاپنی با طرح ایلیاتی یا قوری انگلیسی با طرح کلبه که دقیقا شبیه یک کلبه ساخته شده و البته قوری‌های روسی که یک سر و گردن از بقیه بالاتر به‌نظر می‌رسند. مجموعه‌دار تهرانی، گران‌ترین قوری‌ها را متعلق به کارخانه‌های معروف قوری‌سازی‌ در روسیه می‌داند؛«ما یکسری قوری‌های آنتیک و کمیاب داریم که قیمت‌شان را صاحب قوری تعیین می‌کند. بنابراین قوری‌های کمیاب قیمت مشخصی ندارند. قوری روسی معمولا جزو آنتیک‌ها و کمیاب‌هاست و یکی،‌دو عدد از آنها را که قدمت‌شان به دوره تزار برمی‌گردد در مجموعه‌ام دارم. در دوران تزار، کارخانه‌های معروفی مثل کوزنتسف، ظروف آنتیک به‌خصوص قوری‌های زینتی و مصرفی گران‌قیمتی تولید می‌کردند که نقاشی‌های روی آنها کار دست است. این نوع قوری‌ها در دنیا محبوبیت خاصی دارند و مجموعه‌داران ایرانی هم مجموعه خودشان را با آنها پر‌و‌پیمان می‌کنند. قیمت یکی،‌دو قوری روسی که در مجموعه من می‌بینید حدود 5میلیون تومان برآورد می‌شود.» قوری‌های بسیار گران‌قیمتی هم در دنیا و معمولا بین مجموعه‌دارها خرید‌و‌فروش می‌شوند که اصطلاحا به آنها قوری‌های موزه‌ای می‌گویند. نوشین ابوالقاسم، قوری‌های ناصری را هم جزو گران‌ترین قوری‌های موجود در ایران می‌داند؛« یکی از انواع قوری که در ایران قیمت گزافی دارد و بین مجموعه‌دارها خرید‌و‌فروش می‌شود، قوری ناصری است. کارخانه‌های روسی با سفارش پادشاهان قاجار، این قوری‌ها را با تصویر ناصر‌الدین‌شاه ساخته‌اند. این نوع قوری‌ها بین مجموعه‌دارهای ایرانی بسیار محبوب است و برخی از آنها حدود 20میلیون‌تومان هم خرید‌و‌فروش می‌شود.»


قوری دست‌ساز
 نوشین ابوالقاسم که دستی هم در ساخت آثار هنری دارد، چند صباحی می‌شود که ساخت مجموعه قوری‌های دست‌ساز چوبی را شروع کرده تا به زینت مجموعه‌اش بدل شوند؛« قوری‌های بسیار کمیابی داریم که به سختی یافت می‌شوند و بعضا در بازار موجود نیست. برای همین تصمیم گرفتم به جای صرف مبالغ کلان و هنگفت، این نوع قوری‌ها را خودم بسازم و به مجموعه‌ام اضافه کنم. از چند سال قبل، منبت‌کاری را زیرنظر استاد محمد علی ودود آموزش دیدم و تا امروز چند قوری چوبی ساخته‌ام که در آینده تعداد آنها بیشتر هم خواهد شد.»


تازه‌واردها؛ ساخت ایران 
مجموعه نوشین ابوالقاسم که بخش عمده آن در کنج دیوارهای خانه جا خوش کرده‌اند، هر بیننده‌ای را با فرهنگ و سنت کشورهای مختلف هم آشنا می‌کند. مثل قوری‌های سادلر انگلیس که روی آن با طرحی از نبرد کالودن تزئین‌شده و قوری‌های روسی با طرح‌هایی متعلق به اوایل دوران کمونیستی در این کشور یا قوری برنز چینی که مملو از نمادهای چین باستان است. او تنوع در طرح و اندازه قوری‌ها را یکی از ویژگی‌های مجموعه‌اش می‌داند و می‌گوید:« از قوری‌های زعفرانی که سال‌ها پیش با قیمت‌های نازل از بازار تهران خریدم گرفته تا قوری‌های فانتزی که صرفا جنبه تزئینی دارند و به شکل انسان، حیوان، ماشین، کیف مدرسه و... ساخته شده‌اند در این مجموعه جا‌گرفته است. قوری‌های برنجی و برنزی که ساخت چین و تایلند هستند بخش دیگری از این مجموعه را تشکیل می‌دهند و شکل و شمایل کاملا متفاوتی دارند و دست آخر هم قوری‌های روسی که جزو عتیقه‌جات است». بازار خرید‌وفروش قوری‌های به‌اصطلاح زیرخاکی در فضای مجازی حسابی داغ است و معمولا با قیمت‌های بعضا نجومی بین مجموعه‌دارها رد‌و‌بدل می‌شود. مجموعه‌دار تهرانی برای پر‌و‌پیمان‌تر شدن مجموعه‌اش خیلی هم روی خرید قوری‌های گران‌قیمت حساب باز نکرده و شیوه منحصر‌به‌فردی را برای تکمیل مجموعه‌اش انتخاب کرده است.



در جست‌وجوی موزه 
همه قوری‌های مجموعه‌دار تهرانی با نظم عجیبی کنار هم و داخل بوفه‌ها چیده شده و هارمونی رنگ‌ها هم رعایت شده است. نگهداری از انبوه قوری‌های کوچک و بزرگ در نگاه اول آسان به‌نظر می‌رسد اما باید پای صحبت‌های او بنشینید تا با مصایب این کار باخبر شوید. نوشین ابوالقاسم شکستن هر عدد قوری حین جابه‌جایی آنها را به مثابه یک ضربه روحی می‌داند که ترمیم آن کار ماهرترین چینی‌بند‌زن‌های دنیا هم نیست؛«مدتی قوری‌ها را داخل کابینت نگهداری می‌کردم اما بعدها ترجیح دادم همه آنها جلوی چشم‌ام باشند تا بدانم چه قوری‌هایی دارم. بنابراین از کنج‌های خانه برای ساخت بوفه استفاده کردیم. خیلی اوقات حین جا‌به‌جایی در قوری افتاده و شکسته و آن قوری دیگر بی‌ارزش شده است. با اینکه خیلی مراقبت می‌کنم اما تاکنون بیش از 20عدد قوری حین جا‌به‌جایی و نظافت شکسته است.» اگر مجموعه‌داری را یک فعالیت فرهنگی بدانیم، اشیای کمیاب که به دوره‌های مختلف تاریخی تعلق دارند هم حکم میراث فرهنگی را دارند و به همین دلیل باید از آنها مراقبت کرد. این دغدغه مشترک همه مجموعه‌دارهاست اما انفعال انجمن مجموعه‌داران ایران و بی‌تفاوتی متولیان فرهنگی بسیاری از آثار باستانی و اشیای آنتیک و گرانبها را در معرض خطر قرار داده است. مجموعه‌دار تهرانی هم مثل بسیاری از مجموعه‌دارهایی که هدف‌شان صرفا خرید و فروش اشیای کمیاب و به جیب زدن سودهای هنگفت نیست، انتقال انبوه قوری‌ها از کنج خانه‌اش به موزه و برپایی نمایشگاه ثابت را به‌عنوان یک پیشنهاد مطرح می‌کند؛ «داخل خانه، جای مناسبی برای نگهداری از قوری نیست و به اتفاق چند نفر از دوستان مجموعه‌دار تصمیم گرفته‌ایم مجموعه‌ها را یکجا نگهداری کنیم و در معرض دید عموم قرار بدهیم. من هنوز هم از جمع‌آوری و خرید قوری‌های جدید و قدیمی لذت می‌برم و تا وقتی با این کار حالم خوب می‌شود آن را ادامه می‌دهم. تا امروز به فروش حتی یکی از این قوری‌ها فکر نکرده‌ام و ترجیح می‌دهم این مجموعه را در آینده به فرزندانم واگذار کنم تا به وقتش در معرض دید عموم قرار بدهند.»


چای، فقط ایرانی 
فرهنگ چای خوردن و دم کردن چای در قوری ریشه در تاریخ و تمدن چین باستان دارد و شاید به همین دلیل، بنای موزه ملی چای در چین هم به شکل قوری ساخته شده است. بد نیست بدانید که معروف‌ترین مجموعه‌دار قوری دنیا هم یک فرد چینی است و 30هزار نوع قوری از دوره امپراتوری چین تاکنون را در مجموعه‌اش جا داده است. جالب است که قوری‌ها با خاک‌های مخصوص هر کشور ساخته می‌شوند و مجموعه‌دارهای قدیمی و کارکشته از نوع جنس هر قوری تشخیص می‌دهند که ساخت کدام کشور است. البته شیوه دم‌کردن چای در همه کشورهای دنیا یکسان است. اگر چه با ظهور چای کیسه‌ای و فلاسک، دم‌کردن چای در قوری‌های چینی در مقایسه با سال‌های قبل کمرنگ شده اما یک قوری چای در کنار فنجان‌های کوچک و قندان‌های گل‌سرخی نماد گرمی کانون خانواده است و بسیاری از خانواده‌های ایرانی به این سنت وفادار مانده‌اند. مجموعه‌دار تهرانی بهتر از هر کسی درباره خواص چای و دمنوش در قوری‌های چینی صحبت می‌کند؛« مجموعه‌دارها و کسانی که با قوری سر‌و‌کار دارند خوب می‌دانند که هر چه جنس قوری مرغوب‌تر و با اصالت‌تر باشد چای در آن به‌اصطلاح خوش‌دم‌تر می‌شود. رنگ چای در قوری استیل تیره می‌شود و در قوری‌های پیرکس رنگ نمی‌دهد و قوری‌های سرامیکی و سفالی هم نمی‌توانند عصاره چای را دربیاورند اما چای در قوری اصیل قوام پیدا می‌کند. چینی‌ها انواع و اقسام چای را مصرف می‌کنند و جالب اینکه برای هر نوع چای قوری مخصوص خودش را دارند اما ایرانی‌ها به این موضوع اهمیت چندانی نمی‌دهند.» 



خانه مجموعه‌دار تهرانی مملو از قوری‌های چینی و اروپایی است اما می‌گوید روی چای ایرانی تعصب خاصی دارد؛ « می‌گویند چای ایرانی را اگر در قوری چینی هم دم کنید عطر و طعم ندارد اما به‌عنوان کسی که سال‌ها در مورد چای و قوری تحقیق و پژوهش کرده‌ام بر این باورم که نداشتن عطر و طعم، خاصیت چای ارگانیک شمال ایران است.»