قصری برای اسیری

فرزانه ابراهیم‌زاده 

«امروز از طرف اداره محترم تشکیلات نظمیه مملکتی به‌مناسبت تشریف‌فرمایی اعلیحضرت همایونی و افتتاح رسمی محبس جدید قصر قاجار که ساختمان آن اخیرا به کلی خاتمه پذیرفته است دعوتی از آقایان وزرا، معاونین وزارتخانه‌ها و نمایندگان مجلس شورای ملی به عمل آمده بود. 2ساعت بعد از ظهر آقایان مدعوین متدرجا در عمارت قصر قاجار حضور یافته در جایگاه مخصوصی که قبلا تهیه‌ گردیده‌بود، قرار گرفتند. اعلیحضرت همایونی در ساعت سه بعدازظهر در عمارت قصر قاجار تشریف‌فرما گردیده و پس از اندکی توقف مشغول بازدید قسمت‌های محبس‌ها گردیدند».این متن خبر در بالای صفحه دوم روزنامه اطلاعات ۱۱ آذر ۱۳۰۸ منتشر شد، خبر افتتاحیه نخستین زندان مدرن تهران یعنی زندان قصر است؛ زندانی روی ویرانه قصر قاجار، نخستین قصری که در زمان فتحعلی‌شاه قاجار توسط جوانان قاجار ساخته شده است. این قصر در تیرماه۱۱۷۸ شمسی خارج از دارالحکومه تهران ساخته شد و فتحعلی‌شاه قاجار نام قصر را به این کاخ تابستانی نهاد. این قصر تا زمان ناصرالدین‌شاه به‌خاطر علاقه شاه به صاحبقرانیه کم کم از رونق افتاد و در نهایت رو به خرابی پیش رفت. در سال۱۳۰۶ زمانی که رضاشاه تصمیم به تثبیت حاکمیت خود گرفت به فکر ساختن زندانی مدرن افتاد. تا آن زمان زندان عبارت از زیرزمین دوستاقخانه بود. با به قدرت رسیدن پهلوی زندان شهربانی جایگزین این دوستاقخانه شد. اما رضاشاه نیاز به زندانی محکم داشت؛ زندانی که به‌نظر خرابه‌های قصر قاجار برایش محل مناسبی بود. او از نیکولای مارکف، مهندس گرجی خواست تا این زندان را طراحی کند. او هم با ایده ساخت زندان روی تپه قصر قاجار موافق بود. ساختمان زندان قصر با تغییراتی بلافاصله آماده شد و در ۱۱ آذر ۱۳۰۸ با ۱۹۲ اتاق و ظرفیت ۸۰۰‌نفر زندانی با حضور پهلوی اول در حالی افتتاح شد که نخستین زندانی‌اش سرتیپ درگاهی، رئیس شهربانی کشور بود. زندان قصر قاجار برای سال‌ها مخوف‌ترین زندان ایران بود و زندانی‌های سرشناسی چون عبدالحسین‌خان تیمورتاش و فرخی یزدی و تقی ارانی جان سالم از آن بیرون نبردند. آزادی زندانیان سیاسی در آبان۱۳۵۷ یکی از عقب‌نشینی‌های مهم دولت پهلوی بود. زندان قصر در دهه 70 تعطیل و در آذر۹۱ با بازسازی تبدیل به باغ موزه قصر شد.