شکستن حصار مجازی

 زهرا رضایی ـ جامعه‌شناس حوزه کودکان و نوجوانان




دوران کودکی ما مملو از خاطرات شیرینی است که تلویزیون نقش پررنگی در شکل‌گیری آن داشته است. ما با گالیور و دوستانش زندگی می‌‌کردیم و از دیدن بچه‌های مدرسه والت یا سندباد لذت می‌بردیم.
دیدن این انیمیشن‌ها در تلویزیون و خواندن داستان‌ها باعث می‌شد تا تخیلاتمان بارور شود؛ اما آیا کودک امروزی با بودن اینترنت و رایانه می‌تواند از این لذت بهره‌مند شود؟ یا او در گیرودار صفر و یک‌ها باقی خواهد ماند و تخیلی را که ما از آن لذت بردیم، نخواهد داشت.
چگونه می‌توان از امکانات آموزشی اینترنت و رایانه برای عادت دادن کودک به مطالعه کتاب و بهره‌مندی از آموزش استفاده کرد؟ آیا دسترسی زودهنگام کودکانمان به اینترنت و رایانه در مطالعه و آموزش آنها تغییری ایجاد می‌کند و باعث می‌شود تا رشد ذهنی آنها خوب پیش نرود و از جامعه دوری کنند؟ اینها سؤالاتی است که این روزها بیشتر ذهن والدین، مربیان و پژوهشگران را مشغول کرده است. اما مهم‌ترین سؤال این روزها این است که آیا وسایل ارتباط جمعی -به‌خصوص رایانه و اینترنت- قادر است تا تخیل کودک را برانگیزد؟ باید به این نکته مهم اشاره کرد که عکس‌العمل کودکان در برابر این فناوری جدید- در مقایسه با فعالیت‌های جدید دیگر- قابل مقایسه نیست. آنها مشتاقانه جلوی رایانه می‌نشینند، به آن زل می‌زنند، بازی می‌کنند و مبهوت آن می‌شوند و رابطه احساسی عجیبی برقرار می‌کنند. آنها دیگر به کسی یا چیزی کاری ندارند، شاید ساعت‌ها روبه‌روی تبلت بنشینند، بدون آنکه به نیازهای اولیه‌شان همچون خوردن و آشامیدن بیندیشند یا حتی به صحبت کردن با دیگران نیاز پیدا کنند. پس این وظیفه والدین است که در رویارویی کودکان با این پدیده بسیار هوشیار باشند و آنها را در فضای مجازی تنها نگذارند. کودک با خواندن کتاب، تصورات خود را خلق می‌کند. ذهن او به‌گونه‌ای است که هر طور بخواهد می‌تواند جهان پیرامونش را بیافریند اما ارتباط مداوم او با تبلت و گوشی و رایانه اگر نظارتی بر آن صورت نگیرد باعث می‌شود تا دیگر تخیلی شکل نگیرد، زیرا تمام تخیلات به‌وسیله این رسانه‌ها از پیش ساخته شده است. بنابراین، کودک دیگر دست به آفرینش تصاویر در ذهنش نمی‌زند. این خطری بسیار بزرگ است و نباید از آن غافل شد.
البته این بدین معنی نیست که نباید کودک از فضای مجازی استفاده کند، به‌طور مثال خواندن داستان‌های تصویری که کودکان از گذشته تا به حال به آن علاقه‌مندند، امروز با کمک رایانه و تبلت، با سهولت بیشتری انجام می‌شود. در مواردی که والدین خود در فضای مجازی غرق می‌شوند؛ این مسئله می‌تواند بسیار خطرناک‌تر باشد. زیرا آنها از سویی الگوی رفتاری کودک هستند و از دیگر سو، ممکن است ابزارهایی مثل گوشی و تبلت را بدون مراقبت و همراهی در دسترس کودکان خود قرار دهند.
نکته دیگر این است که فضای مجازی با امکانات جذابی که دارد روش‌های سنتی آموزشی را نیز به چالش کشیده است. آیا با وجود این فناوری جدید، کودک به آموزش‌های قدیمی روی خوشی نشان خواهد داد؟ این سؤالی است که شاید نتوان به آن جواب مشخصی داد.
در مجموع باید گفت نمی‌توان از امکانات فوق‌العاده‌ای که فناوری به ما می‌دهد صرف‌نظر کرد اما نباید از آموزش و تجربه‌اندوزی کودک به‌صورت سنتی نیز چشم‌پوشید. با استفاده از امکانات رایانه و اینترنت در حوزه آموزشی، کودک می‌تواند پیشرفت زیادی بکند. در کنار هم بودن فعال متن و تصویر، باعث فهم بهتر کودک می‌شود؛ به‌خصوص در زمانی که کودک با کاغذ و قلم بیگانه است و بیشتر علاقه‌مند به فضای مجازی است. کودکانی که در منزل رایانه یا تبلت دارند و اینترنت نیز در دسترس آنهاست، در صورت همراهی والدین و یادگیری روش درست استفاده از این ابزارها، می‌توانند از این وسایل برای یادگیری بهره ببرند. تبادل اطلاعات در حوزه آموزش اجتناب‌ناپذیر می‌نماید اما محتوای آموزش و نحوه ارائه آن نیز بسیار مهم است. بدون شک کاربرد آموزشی اینترنت چارچوب خاصی را می‌طلبد که باید به وسیله والدین برای کودکان مشخص شود. از سوی دیگر ابزارهای جدید می‌توانند روش جدید آموزش از طریق اینترنت را تعریف کنند. از مزایای دیگر فضای مجازی می‌توان به علاقه‌مند کردن کودکان به خواندن و نوشتن اشاره کرد؛ به‌خصوص این روش برای ایجاد انگیزه در رشد تحصیلی دانش‌آموزانی که افت تحصیلی دارند، بسیار مفید است. در کنار آن، توصیه‌های والدین و مربیان و راهنمایی‌های آنها بسیار ضروری است. بدین‌ترتیب که کودک روشی که مناسب خود می‌داند را انتخاب کند و والدین نیز باید هنگام اجرای آن حضور داشته باشند. همه این موارد که گفته شد می‌تواند نمایه‌ای از ظرفیت‌های مدرسه تابستانی هم باشد. یعنی درنظر گرفتن فضاهایی بکر برای رشد خلاقیت‌های کودکان تا آنها تبدیل به افرادی با ذهنیت تصویری شفاف شوند. بدین معنا که ایده‌هایی جذاب و بکر را سر و شکل دهند و خود را از حصار فضاهای مجازی خارج سازند و در کانونی از ارتباطات حقیقی قرار گیرند.