از آزادیخواهان روز اول

 حمیدرضا محمدی 
همه‌فن‌حریف بود. هم روزنامه‌نگار بود و روزنامه مساوات را درمی‌آورد و هم یک انقلابی تمام‌عیار بود و در کشاکش مشروطه از اکابرِ سوسیال‌ دمکرات‌ها شد. سیاستمدار هم بود و در مجالس دوم تا پنجم، به وکالت ملت در بهارستان حضور داشت. اصلا وقتی در هفتم شهریور1304 هم درگذشت، نماینده مجلس پنجم بود. سیدمحمدرضا مساوات تندرو و تندخو بود. جریده‌اش مملو از الفاظ رکیکی بود که نثار شاه می‌کرد. حتی نوشته‌اند در استبداد صغیر، یکی از دلایل جری‌شدن شاه جوان و به تبع آن وقوع یوم‌التوپ، این بود که برخی روزنامه‌ها ازجمله مساوات او، مادر شاه را بی‌نصیب از بی‌حرمتی نگذاشته بودند. خوش‌شانس هم بود که شاه عصبانی، او را تبعید کرد وگرنه لابد باید در باغ‌شاه حلق‌آویز می‌شد.  از نکات جالب در زندگی او این است که به او پیشنهاد وزارت، بسیار شد اما نپذیرفت. حتی نوشته‌اند پس از کودتا، نخست‌وزیر کودتا، می‌خواست او را تولیت آستان حضرت رضا کند اما باز هم نپذیرفت. مساوات می‌کوشید از مناصب انتصابی دوری کند و چون سر خدمت داشت، تنها نمایندگی مجلس را می‌پسندید و این ویژگی مهمی است در شناخت او. او که تندروی‌هایش هم برای آزادیخواهی بود. چنان‌که وقتی دارفانی را وداع گفت، مؤتمن‌الملک پیرنیا که رئیس مجلس بود، در نطق فردای آن روز خود اشاره کرد که «ایشان از آزادیخواهان روز اول بودند» و البته آنکه «پایدار بودند در عزم خودشان» و از آن‌سو، عین‌الدوله، او را «یک آنارشیست» می‌دانست که «هیچ‌چیز جلوی او را نمی‌گیرد». او در زمانه‌ای روزنامه به مطبعه می‌برد که باسوادانِ جامعه ایرانی بسیار کم بودند.  او ازجمله معدود روحانیون روشن‌اندیش روزگار خود بود که «روزنامه و رسایل موقته» را «یگانه واسطه نجات و وسیله تمدن و ترقی» می‌دانست. این شیخ برازجانی را که تجربه زیست در استانبول و برلین را هم داشت، باید بیشتر شناخت. دانسته‌هایمان درباره او بسیار کم است.