پرنده کاغذی در آستانه قفس

فهیمه سادات طباطبایی|روزنامه‌نگار:

ماجرا  از مصاحبه رئیس کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس شروع شد. علاءالدین بروجردی روز شنبه 11فروردین‌ماه از فیلتر شدن دائمی اپلیکیشن تلگرام تا پایان فروردین‌ماه خبر داد و گفت: با توجه به نقش مخرب این نرم افزار، در بالاترین سطح تصمیم گرفته شده تلگرام فیلتر شود و جای خودش را به یک سامانه بومی بدهد. البته موضوع فیلترینگ قریب‌الوقوع تلگرام، از اسفند‌ماه سال96 در فضای مجازی پیچیده بود اما مصاحبه رسمی علاءالدین بروجردی رنگی از رسمیت به آن بخشید. مصاحبه‌ای که واکنش‌های رسمی و غیررسمی زیادی به‌دنبال داشت و دوباره موضوع پرمخاطب‌ترین شبکه مجازی در کشورمان یعنی تلگرام را بر سر زبا‌ن‌ها انداخت.
البته این نخستین بار نیست که موضوع فیلترینگ تلگرام سر زبان‌ها می‌افتد. از همان زمان که با فیلترینگ نرم افزار وایبر ایرانیان به نرم افزار روسی تلگرام مهاجرت کردند، موضوع انسداد دسترسی کاربران ایرانی به این نرم‌افزار هر از چند گاه در سطح افکار عمومی مطرح و تکذیب شده است. در طول این مدت مواضع متفاوت جریان‌های سیاسی درباره فعالیت تلگرام، این نرم‌افزار را به محل مجادلات سیاسی هم بدل کرده است. مخالفان دولت از همان زمان رونق گرفتن تلگرام، با ادامه فعالیت این نرم افزار به‌دلیل خارجی بودن سرورهای آن مخالف بودند اما در سوی مقابل حامیان دولت و حتی مقامات دولتی با استدلال دفاع از دسترسی آزاد مردم به اطلاعات، با فیلترینگ مخالفت کرده و دولت به‌عنوان دستگاه اجرایی زیر بار فیلترینگ دائمی آن نرفته است. البته اعتراضات دی‌ماه سال گذشته، فضای تأیید و تکذیب فیلترینگ و زورآزمایی جریان‌های سیاسی حول تلگرام را تغییر داد و این نرم افزار پیام رسان در فضای الاکلنگی مدتی کوتاه به سمت فیلتر شدن حرکت کرد. در این میان فعالیت پررنگ یک کانال تلگرامی و تشویق به درگیری و سازماندهی اعتراضات سبب شکل‌گیری موج انتقادی جدی علیه تلگرام در فضای سیاسی کشور شد و کار به جایی رسید که وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات در توییتی از پاول دوروف، مسئول تلگرام خواست این کانال مورد نظر را که حتی نحوه ساخت کوکتل مولوتف را آموزش می‌داد و افراد را تشویق به خشونت می‌کرد، براساس شعارهای تلگرام مسدود کند. درخواستی که اگرچه از سوی مسئولان تلگرام اجابت شد اما به‌دلیل تاسیس کانال‌های جایگزین از سوی گردانندگان آن کانال، عملا نتیجه چندانی در برنداشت. این اتفاقات سبب شد که دولت برخلاف شعارهای پیشین خود برای ختم کردن غائله زیر بار فیلترینگ تلگرام برود و دسترسی ایرانیان را به تلگرام مسدود کند. مسئولان دولتی البته از همان ابتدا اعلام کردند فیلترینگ تلگرام موقتی است و با رفع فیلتر تلگرام، به وعده خود عمل کردند. به‌رغم رفع فیلتر تلگرام اما موضوع انسداد دائمی دسترسی به این نرم‌افزار باز هم از فضای سیاسی کشور رخت بر نبست. در روز 26دی ماه، 170نماینده مجلس شورای اسلامی در نامه‌ای به سه قوه، با اعلام اینکه تجمع‌های اخیر در بستر پیام‌رسان‌های خارجی انجام شده است، خواستار ساماندهی فضا و جایگزینی نرم‌افزارهای بومی به جای نرم افزارهای پرکاربرد خارجی شدند.

اسفندماه؛ شکل‌گیری شایعه جدید

اوایل اسفندماه بود که گزارش‌هایی غیررسمی از تصمیم شورای‌عالی فضای مجازی برای فیلتر کردن تلگرام در سال 97حکایت داشت، گزارش‌هایی که البته در همان زمان توسط مدیر روابط عمومی مرکز ملی فضای مجازی تکذیب و به‌عنوان شایعه قلمداد شد. چند روز بعد بعضی از کانال‌های تلگرامی، از یک جلسه سطح بالای حکومتی خبر دادند که در آن تصمیم فیلترینگ تلگرام قطعی شده است. براساس این گزارش‌ها که هیچ وقت صحت و سقم آن توسط مراجع رسمی تأیید و یا تکذیب نشد، در جلسه مورد نظر ضرب‌الاجلی برای فیلترینگ تلگرام- که بعدها اعلام شد تا آخر فروردین‌ماه سال97 بوده- تعیین و تأکید شده تا زمان مورد نظر با تقویت پیام‌رسان‌های داخلی، زمینه استفاده مردم از آنها فراهم شود.
برخی جلسات در مرکز ملی فضای مجازی در روزهای پایانی سال گمانه‌زنی‌ها را در رابطه با فیلترینگ تلگرام جدی‌تر کرد. گفته می‌شود در این جلسات از نمایندگان دستگاه‌های مختلف خواسته شده همه فعالیت‌های اطلاع‌رسانی خود را در نرم افزار تلگرام هر چه سریع‌تر به پنج نرم‌افزار منتخب داخلی سروش، ویسپی، آی‌گپ، گپ و بیسفون انتقال دهند.
مصاحبه رئیس کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس، آخرین برگ از تحولات مربوط به تلگرام در فضای سیاسی کشور بود. این نماینده مجلس رسما زمان فیلترینگ تلگرام را پایان فروردین‌ماه اعلام کرد و گفت نرم‌افزارهای بومی جایگزین این پیام‌رسان روسی خواهند شد.
البته این مصاحبه واکنش‌های زیادی به‌دنبال داشت. رمضانعلی سبحانی‌فر که ناظر مجلس در کمیته تعیین مصادیق مجرمانه است، در این‌باره گفت: «زمان فیلتر تلگرام زمان دقیقی نیست و نباید اخباری به جامعه پمپاژ شود که امنیت روانی مردم را مخدوش کند.» همچنین مسعود پزشکیان، نایب‌رئیس مجلس شورای اسلامی هم به موضوع فیلترینگ تلگرام واکنش نشان داد و گفت: «وقتی مردم به سمت پیام‌رسان‌های داخلی نمی‌آیند، این نشان می‌دهد که مشکل از خود ماست.»
محمود صادقی دیگر نماینده مجلس هم فیلترینگ تلگرام برای حمایت از پیام‌رسان‌های داخلی را به سیاست حمایتی از خودروسازان داخلی تشبیه و تأکید کرد که پیام‌رسان‌های داخلی در فضای بی‌رقیب و انحصاری، همچون خودروسازان داخلی عملکرد ضعیفی از خود نشان خواهند داد. پیش‌تر هم رئیس فراکسیون حقوق شهروندی مجلس شورای اسلامی از عدم‌اعتماد مردم به پیام‌رسان‌های داخلی گفته و نسبت به گرایش مردم به این نرم افزارها ابراز تردید کرده بود.

واکنشهای مردمی به موضوع فیلترینگ تلگرام

همچنین در روزهای گذشته و باوجود تعطیلات نوروزی موضوع فیلترینگ تلگرام در میان کاربران فضای مجازی هم بسیار داغ بوده و بسیاری از کاربران نسبت به آن واکنش نشان داده‌اند. برخی کاربران با هشتگ‌های مختلف مربوط به فیلترینگ تلگرام، در توییتر و دیگر شبکه‌های اجتماعی از قبیل خود تلگرام و اینستاگرام به فیلترشدن تلگرام اعتراض و نسبت به کیفیت سرویس‌های پیام‌رسان‌های داخلی ابراز تردید کردند؛ سرعت و کیفیت سرویس‌های پیام رسان‌های داخلی، امنیت ارتباطات در این نرم‌افزارها و حفظ حریم خصوصی محور اغلب اعتراضات در فضای مجازی به فیلترینگ تلگرام است.
تلگرام فراگیرترین نرم افزار پیام‌رسان در میان کاربران ایرانی است و گفته می‌شود بیش از 40میلیون ایرانی از آن استفاده می‌کنند. چنان‌که وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی اعلام کرده 80درصد تولید محتوا و اطلاعات در فضای مجازی فارسی‌زبان، در تلگرام و از طریق 11هزار کانال انجام می‌گیرد. رئیس کمیسیون امنیت ملی حالا می‌گوید با از مدار خارج شدن تلگرام، کاربران آن به پیام‌رسان‌های داخلی سوق پیدا می‌کنند. هم‌اکنون سروش، بیسفون، ‌ای گپ، ویسپی و آیتا مهم‌ترین نرم‌افزارهای پیام‌رسان ایرانی هستند که سعی دارند کاربران تلگرام را جذب خود کنند. استفاده از ترافیک رایگان برخی اپراتورهای اینترنتی ازجمله مشوق‌هایی است که بعضی از این نرم‌افزارها برای جذب مشتری در طول هفته‌های گذشته اعلام کرده‌اند. مشوق‌هایی که البته تا‌کنون چندان نتیجه بخش نبوده و حتی در زمان فیلترینگ موقتی تلگرام در دی‌ماه هم منجر به مهاجرت گسترده کاربران از این شبکه نشد.
با همه حاشیه‌های به‌وجود آمده در روزهای گذشته گمانه‌زنی‌ها از فیلترینگ تلگرام خبر می‌دهد. البته حسن روحانی، رئیس‌جمهور کشورمان در پیام نوروزی سال 1397اعلام کرد که دولت از آزادی دسترسی مردم به اطلاعات حمایت می‌کند. آقای روحانی پیش از این هم اعلام کرده بود که « دست وزیر ارتباطات روی دکمه فیلترینگ شبکه‌های اجتماعی نخواهد رفت.» حالا در شرایطی که هر روز خبرهای رسمی و غیررسمی جدیدی از فیلترینگ تلگرام به گوش می‌رسد، باید دید آیا دولت می‌تواند همچنان جلوی فیلترینگ تلگرام را که حالا میلیون‌ها مخاطب ایرانی دارد و هزاران نفر در فضای وابسته به آن کار می‌کنند، بگیرد. باید منتظر ماند و دید.