آمارهای کرونا و شوربختی 5‌ماهه

شیده لالمی- دبیر گروه اجتماعی

آمار 25میلیون نفری مبتلایان به کرونا که رئیس‎جمهوری به تازگی در جلسه ستاد ملی مقابله با کرونا اعلام کرده، نقد و نظرهای زیادی را در پی داشت. این آمار بنا به گفته حسن روحانی، رئیس‌جمهوری و نیز دیگر مسئولان وزارت بهداشت، آمار افرادی است که به کرونا مبتلا شده‌اند اما جزو گروه بی‌علامت‌ها بوده‌اند و در زمان ابتلا به کووید-19خودشان خبر نداشته‌اند که دچار کرونا ویروس هستند و به طبع ناقل خاموش.
پس از رئیس‌جمهوری افراد دیگری اعلام کردند که این آمار 25‌میلیونی جدا از آمار روزانه‌ای است که وزارت بهداشت از مبتلایان و قربانیان اعلام می‌کند و در واقع آماری علاوه بر آن است. یکی از آنها دبیر کمیته علمی ستاد کرونا بود که گفت زمانی که وزارت بهداشت اعلام می‌کند ۲۵میلیون نفر یا نزدیک به ۲۰درصد جمعیت ایران، به کرونا مبتلا شده‌اند، به‌معنای همان گروه مبتلای خفیف هستند و مشکلی نداشتند که بخواهند به پزشک مراجعه کنند و تست مولکولی تشخیصی از آنها گرفته شود.تا اینجای کار می‌فهمیم که این آمار به‌معنای تعداد بیمارانی که سخنگوی وزارت بهداشت روزانه درباره آنها حرف می‌زند نیست؛ تعداد بیماران همان کسانی هستند که یا بستری می‌شوند و یا آنقدر علائم دارند که تست PCR برایشان انجام شده و بیماری‌شان تشخیص داده می‌شود. این ۲۵میلیون نفر آنهایی هستند که با بیماری مواجهه داشته و بر بیماری غلبه کرده و علامتی هم پیدا نکردند. مثلا همکار ما در یکی از روزنامه‌ها از طریق همین تست‌های سرولوژی (که نزد عموم مردم به آنتی‌بادی شناخته شده) متوجه شده است که چند‌ماه قبل کرونا گرفته، و هیچ علامتی هم نداشته است.
اعلام این عددهای تازه آن هم مربوط به مبتلایان بدون علامت همچنان در محافل مختلف از نظر پزشکی و آماری مورد توجه است؛ نقد و نظرها ادامه دارد. شماری از منتقدان بر این باورند که این آمار دقت لازم را نداشته و با دیگر آمارهای اعلامی همخوانی ندارد.
همزمان با این انتقادها، دیروز سیماسادات لاری، سخنگوی وزارت بهداشت اعلام کرد که مبنای آمار ۲۵میلیونی ابتلای ایرانیان به کرونا صرفا براساس تست‌های سرولوژی بوده است. وزارت بهداشت در واکنش تازه‌اش عملا یک قدم عقب نشست، درحالی‌که پیش از این گفته شده بود که این آمار 25میلیونی براساس گزارشی است که وزارت بهداشت به ستاد ملی کرونا اعلام کرده. سخنگوی وزارت بهداشت دیروز اعلام کرد که «مبنای تشخیص قطعی کرونا در کشور فقط انجام تست‌های PCR است و منظور از عدد ۲۵میلیون نفر براساس تست‌های سرولوژی بوده که یکی از معاونان وزارت بهداشت مطرح کرده است.» به این ترتیب منبع اصلی این آمار از گزارش ارائه شده در ستاد ملی مقابله با کرونا در حد اظهارنظر یکی از معاونان وزارت بهداشت تقلیل پیدا کرد. ماجرا به همینجا ختم نمی‌شود، چرا که لاری در ادامه حرف‌هایش گفته:«در جهان خیلی نمی‌توان به تست‌های سرولوژی برای تشخیص وضعیت کنونی ابتلای افراد اتکا کرد.» اگر واقعا تست‌های سرولوژی جزو تست‌های کمتر مطمئن برای تشخیص ابتلا به کروناست و آنچنان قابل اتکا نیست چرا نتایج آنها مبنای تصمیم‌گیری و اعلام نظر قرار می‌گیرد آن هم در ستاد ملی مقابله با کرونا که قرار است مهم‌ترین تصمیمات را برای پیشگیری و مهار کووید-19 در کشور اتخاذ کند. اگر آمار ولو با تخمین‌ها و محاسبات مربوط به آن صحیح است در حدی که می‌تواند مبنایی برای برنامه‌ریزی و اقدامات بعدی باشد چرا یک روز بعد سخنگوی وزارت بهداشت مبنای اصلی آمار را غیرقابل اتکا عنوان می‌کند؟ غم‌انگیز است که ما پنجمین‌ماه همه‌گیری کرونا را در حالی به پایان می‌بریم که هنوز درباره چگونگی اعلام آمار و عددهایی که روزانه و گاه به گاه می‌شنویم مشکلات زیادی وجود دارد. ما به‌عنوان مخاطبان با سناریوهای متفاوت آماردهندگان مواجه هستیم یعنی گروهی که در این گیرودار معتقدند در زمانه‎ای که بحرانی است و مشمول این روزهای ما هم می‌شود، ارائه آمار با جزئیات زیاد، نگرانی‌ها را بیشتر می‌کند؛ پس آمارها را برای خودشان نگه می‌دارند و نهایت شفاف‌سازی‌شان این است که آنچه به‌نظرشان بهتر است مردم هم بدانند را به‌صورت رمزگذاری شده (شما بخوانید همان رنگ‌های سبز و زرد و قرمز) به افکار عمومی منتقل می‌کنند.
سناریوی دیگر سازوکار و شکل و شمایلی دارد که می‌توان عنوان آن را گذاشت سناریوی «نشتی اطلاعات». در چنین وضعیتی بخشی از آمار و اطلاعاتی که در جلسات ستاد کرونا به هر شکل منتقل و شنیده می‌شود، هر از گاهی از زبان برخی از اعضای این ستاد و کمیته‌های زیرمجموعه آن به بیرون درز می‌کند اما جزئیاتی از چگونگی گردآوری و جمع‌بندی این آمار و اینکه این عددها دقیقا چطور به‌دست آمده، در دست نیست.
نمونه آنها آمارهای پیشین مبنی بر اعلام ابتلای 15‌میلیون نفر به کرونا (بیستم خرداد به نقل از احسان مصطفوی، عضو کمیته اپیدمیولوژی ستاد مقابله با کرونا) و آمار ابتلای 18میلیون نفری مبتلایان (14‌تیر به نقل از مسعود مردانی، عضو کمیته علمی ستاد مقابله با کرونا) و حالا آمار 25میلیون نفری به نقل از رئیس‌جمهوری. آنطور که پیداست در واقع با روندی که این آمار چند میلیونی رشد می‌کند، آنچه به گوش یا به‌دست آماردهندگان رسیده، منبع یکسانی دارد و به‌احتمال زیاد منبع همان نتایجی است که از تست‌های سرولوژی یا همان آنتی‌بادی به‌دست آمده است. این آزمایش (که به آزمایش سرولوژی نیز معروف است) به‌دنبال مواد خاصی در خون شماست که به آن آنتی‌بادی می‌گویند. بدن شما هنگام مبارزه با عفونتی مانند کووید-۱۹ این مواد را ایجاد می‌کند. آزمایش آنتی‌بادی وجود خودِ ویروس را بررسی نمی‌کند، بلکه به‌دنبال این است که آیا سیستم ایمنی بدن به عفونت پاسخ داده است. حدود ۴ هفته طول می‌کشد تا در بدن انسان آنتی‌بادی‌های IGM ایجاد شوند اما متخصصان مطمئن نیستند این مدت زمان برای ویروس مولد کووید-۱۹ چقدر است و برای فهمیدن این موضوع آزمایش‌های بیشتری لازم است. نکته اصلی این است که آزمایش‌های آنتی‌بادی فعلی نمی‌توانند به شما بگویند که آیا نسبت به بیماری کووید-۱۹ ایمن هستید یا نه؛ این بدان دلیل است که ما نمی‌دانیم این پادتن‌ها برای چه مدت می‌توانند از شما در برابر این ویروس محافظت کنند. این درست است که ویروس کرونا به‌طور مرتب تغییر می‌کند و شناخت پیچیدگی‌های آن دست‌کم تاکنون ممکن نشده است. این موضوع یعنی تغییر رفتار کرونا ویروس است که ما در جایگاه مخاطب و شاید هم قربانیان بالقوه کرونا قادر به درک آن هستیم اما اطلاعات ناقص، ناکافی و بعضا ضد ‌و نقیض‌گویی مسئولان مدیریت و مهار کرونا که بخشی از آن برآمده از ترس و محافظه کاری و شاید حتی باید بگوییم کمبود اعتماد به نفس است، تنها بر دشواری‌ها و پیچیدگی‌های‌گذاری این دوره و فهم آن می‌افزاید. آنچه درباره کرونا، گفته، شنیده و اعلام می‌شود در واقع قرار است و باید بخشی از آنچه این روزها بر سر ما می‌آید را نشان‌مان بدهد. آیا این عددها چنین کمکی به ما می‌کنند یا شرایط را برای فهم وضعیت کنونی پیچیده‌تر می‌کنند؟ لطفا در این مخمصه و روزهای پر مخاطره عددهایی را نگویید که بعد ‌نتوانید از آنها دفاع کنید؛ یا اگر می‌گویید، درست بگویید. آمار بدون منبع هیچ اعتباری ندارد. این عددها را دقیقا چطور محاسبه کرده‌اید؟ بر مبنای چه داده‌هایی این تخمین‌ها انجام شده؛ مبتلایان بدون علامت، مبتلایان بستری، مبتلایان قربانی؟ اطمینان به این عدد‌ها در چه دامنه‎ای از خطا قابل پذیرش است؟
روی دیگر ماجرا را هم ببینیم؛ به‌نظر می‌رسد دولت در شرایط کنونی خواسته قدمی برای شفاف‌سازی بیشتر بردارد و اطلاعاتی را با افکار عمومی به اشتراک بگذارد و نتیجه شده اعلام آمار 25میلیون مبتلا که کرونا گرفته‌اند اما خودشان در زمان ابتلا نفهمیده‎‌اند. شاید این اطلاع‌رسانی واکنشی است به انتقادات مداومی که متوجه دولت بوده؛ انتقادات به عادی‌سازی کرونا و در پی آن عادی انگاری‌اش در جامعه؛ با این فرض خیلی هم خوب که دولت تصمیم به تغییر رویه بگیرد، اما در مسیر این تغییر، حتی اگر برای هشدار دادن بیشتر به جامعه باشد، اطلاع‌رسانی نامناسب، ناکافی و چندپهلو جز اینکه به مشکلات بیشتری منجر شود، خروجی دیگری نخواهد داشت. 25میلیون مبتلا به کرونا، تخمین و برآوردی است در ادامه همان 15میلیون و 18میلیون تن مبتلا؛ درباره آنها چقدر می‌دانستیم؟ الان چقدر می‌دانیم؟ مسئله همین است؛ ما با عددهایی مواجه می‌شویم که مدام سؤالات بیشتری ایجاد می‌کنند.