گزارش
اپیدمی کرونا بازنگری شیوه‌های زندگی و طراحی‌های شهری را ضروری کرده است
الگوی سکونت در شهرها روی مدار تغییر
کارشناسان در گفتوگو با همشهری درباره الزامات زندگی شهروندان از جنبه‌های مختلف شهری در دوران پسا کرونا گفتند
مجید جباری- خبر‌نگار
شیوع ویروس کرونا برای نخستین‌بار در شهر ووهان چین شناسایی و پس از آن به سرعت در سرتاسر جهان منتشر شد. چیزی نگذشت که این موضوع به بحرانی بدل شد که همه معادلات را به هم ریخت و مسائل و مشکلات بی‌شماری را برای شهرها و ساکنانش به‌وجود آورد. ابتدا انتظار می‌رفت تغییر چهره شهرها و الگوی زندگی شهروندان موقتی باشد؛ اما گذشت حدود 6ماه از بزرگ‌ترین اپیدمی قرن، مدیران و برنامه‌ریزان شهری را به فکر راه‌حل‌های کوتاه، میان و بلندمدت برای مواجهه با بحران قرن انداخت؛ برنامه‌ریزی‌هایی که از یک سو پاسخگوی نیازهای انسان در شرایط بحرانی باشد و از سوی دیگر، تجربه‌های مهمی را برای شرایط مشابه پیش روی شهرها قرار دهد. این بحران در شهرها بیشتر خودش را نشان داده و بزرگ‌ترین و توسعه‌یافته‌ترین شهرها را هم درگیر کرده تا جایی که باعث شده ثبات و کارآمدی ساختارهای شهری مورد تردید قرار بگیرد. ضمن اینکه چنین بحرانی در کنار پیامدهایش، تجربه‌های جدیدی را هم به‌دنبال دارد؛ به همین‌خاطر اگر قرار است از این تجربه‌ها استفاده شود، باید ساختارها و نقاط ضعف مدیریت شهرها بازنگری شوند. براین اساس انتظار می‌رود، رویکردهای متفاوتی نیز در ارتباط با سکونت، فعالیت و سیستم حمل و نقل در شهرها شکل گیرد که با توجه به اهمیت توسعه پایدار شهری، این پرسش مطرح می شود که تغییرات و تحولات پساکرونا در نظام شهرسازی، تا چه اندازه در راستای تحقق توسعه پایدار شهری خواهد بود؟ و یا چه راهکارهایی در دوران پس از کرونا می‌تواند ساختاری متناظر و همسو با رویکردهای حاکم بر توسعه پایدار ایجاد کند. از این رو با کارشناسان و برنامه‌ریزان شهری در حوزه های مختلف شهری گفتوگو کرده‌ایم. آنها در این گفتوگو راه حل هایی را پیشنهاد داده اند که می تواند الگویی برای دوران حاضر و دوره پساکرونا باشد:
تغییرات کالبدی شهر و معماری در پساکرونا با رویکرد توسعه پایدار
منا صدرایی؛پژوهشگر حوزه شهرسازی :
درگذشته فعالیت‌های انسان از داخل خانه‌ها به فضاهای بیرون از خانه منتقل می‌شد اما امروزه با افزایش جمعیت و تراکم شهرنشینی و کوچک شدن فضاهای مسکونی، افراد در فضاهای کوچک‌تر و متمرکزتری زندگی می‌کنند. شیوع ویروس کرونا، قرنطینه شهرها و الزام به رعایت فاصله‌گذاری اجتماعی، فضای فعالیت شهری را با تغییراتی روبه‌رو کرده است. ضمن اینکه فضای سکونت نیز تحت‌تأثیر قرار گرفته و در تداخل با کار تعریف می‌شود. در این موضوع، کوچک بودن فضای سکونت و تداخل حریم بین اعضای خانواده و روبه‌رو شدن بیش از حد آنها با هم، معضلات اجتماعی ازجمله افزایش اختلافات خانوادگی را به‌دنبال داشته است.
البته نمی‌توان این موضوع را نادیده گرفت که افزایش حضور در خانه به‌عنوان مفهومی فراموش شده، سبب شد که ارزش از دست رفته خانه و خانواده برای افراد احیا شود. در مقابل اما، بسته بودن مشاعات که امکان چرخش هوای بیرون در آن وجود ندارد، احتمال شیوع ویروس را در برخی مجموعه‌های مسکونی بالا برده است. در این ارتباط، نبود فضای مناسب برای خانواده‌های دارای کودک، مشکلات بیشتری را به‌دنبال داشته است. از این‌رو برای معضلاتی که عنوان شد و همچنین برای مواجهه با بحران‌های مشابه در معماری آینده، تعریف بام سبز، درنظر گرفتن بالکن در همه واحدهای مسکونی با دسترسی به فضای کاملاً باز، مشاعات با دسترسی باز با محیط بیرون، دسترسی به نور خورشید در اکثر فضاهای معماری و همینطور فضای امن بازی کودک که چرخش هوای طبیعی را داشته باشد، باید مورد توجه قرار گیرد. در مورد محله‌ها و شهرسازی هم می‌توان به فرم شهرها اشاره کرد که در مواردی می‌تواند منجر به تعامل بیشتر افراد با یکدیگر شوند.امکان کنترل رفت‌وآمد، تاحد بالایی ناشی از به‌کارگیری 2شیوه طراحی تمرکزگرا و غیرمتمرکز فرم شهری است. تمرکز خدمات در شهرهای متمرکز موجب تشکیل تجمع‌های بزرگ‌تر می‌شود و احتمال انتقال ویروس افزایش می‌یابد.همینطور در این شهرها به‌دلیل استفاده بیشتر از حمل‌ونقل عمومی، اساساً ارتباط مردم با یکدیگر بیشتر خواهد بود. از این‌رو شاید در دوران پساکرونا طراحان شهری برای خودکفایی و کارایی محله‌ها به‌طور واحد در جهت کاهش تجمعات اهمیت بیشتری قائل شوند. در مقابل، در شهرهای غیرمتمرکز هریک از بخش‌های شهر با دارابودن خودکفایی، راحت‌تر با سیاست قرنطینه سازگار می‌شوند و با محدود شدن رفت‌وآمدها شکستن زنجیره انتقال ویروس سریع‌تر میسر خواهد شد. عموما در این فرم، به‌دلیل کمتر شدن نیاز به خروج از محدوده شهری، نیاز به‌خودرو و حمل‌ونقل عمومی کمتر بوده و شهروندان بیشتر به شکل پیاده و دوچرخه می‌توانند مایحتاج خود را تأمین کنند. کاهش سوخت‌های فسیلی و افزایش تردد با دوچرخه در این فرم منجر به هوای پاک‌‌تر، شهری سالم‌تر و بدون آلودگی هوا و با ترافیک کمتر شده که با از بین رفتن محدودیت‌های تردد و قرنطینه عکس این موضوع را شاهد هستیم. از این‌رو شاید برای بهبود این شرایط، نیازمند داشتن فضاهایی برای تردد دوچرخه و تعریض مسیر پیاده باشیم. از دیگر تغییرات فضاها، داشتن فضاهای باز در شهر، به‌منظور اسکان فعالیت‌های ضروری از قبیل مکانی برای اسکان مردم یا فضایی برای ساخت بیمارستان موقتی و... در شرایط اضطراری است. در واقع، چنین فضاها و تغییراتی باید از قبل و طی برنامه‌ریزی طولانی مدت و به شکل برنامه‌ریزی دوسویه از بالا به پایین و از پایین به بالا توسط دولت و مردم و برنامه‌ریزان صورت پذیرد.
مهم‌ترین مسئله حضور شهروندان در فضاهای شهری است
سپهر یاوری، دکترای شهرسازی:
آنچه امروز باید مورد توجه قرار گیرد این است که شهرها تا چه میزان توانسته‌اند در مواجهه با حوادث طبیعی و حوادث غیر طبیعی، بنیان‌های وجودی خود را حفظ کنند و کجاها این اسکلت شکل‌گیری شهرها از هنجارها و استانداردهای خود خارج شده است.
باید متوجه باشیم که کرونا و البته آلودگی‌های زیست محیطی که در حد وسیع‌تری توانسته بودند چندین سال ما را با چالش روبه‌رو کنند، ممکن است شهرها را به سمت افول سوق دهند. نحوه گسترش شهرها در مناطق پیرامونی نیز مهم است زیرا رشد پراکنده شهری منابع طبیعی و زیست‌محیطی بسیاری را فدای توسعه‌های افقی شهرها کرده و موجب شده تا شهرهای ما از تعادل خارج شود در حالی که امکان دارد ما در آینده با نسخه‌هایی مشابه یا نسخه‌هایی پیشرفته‌تر از ویروس کرونا روبه‌رو شویم و باید آمادگی لازم را داشته باشیم.
نیاز است ما در مورد مبانی شهر پایدار تجدیدنظر کنیم تا بتوانیم نسخه واقعی‌تری را داشته باشیم. در واقع باید تفکر و برنامه‌های ویژه‌ای در خصوص ایجاد فضاهای عمومی با تهویه مناسب و فضاهای رو باز با دسترسی مناسب به نور خورشید، ایجاد مسیرهای وسیع‌تر برای پیاده‌روی و دوچرخه‌سواری، تقویت زیرساخت‌های حمل و نقل شهری (مترو، اتوبوس و ...)، افزایش امکانات بهداشتی در فضای شهرها با رویکردهای توسعه پایدار شهری داشته باشیم؛ به گونه‌ای که امکانات بهداشت شهری عضوی از مبلمان ما در شهر ها شوند. مهم‌تر از تمامی این موارد تمرکززدایی در فضاهای شهری با رویکرد توسعه پایدار است تا بتوانیم هرچه بهتر و کارآمدتر با بحران‌ها در فضاهای شهری مقابله کنیم چون به نظر می‌رسد مهم‌ترین و کلیدی‌ترین عامل در فرهنگ شهرنشینی ما چگونگی حضور شهروندان در فضاهای شهری در زمان اپیدمی کروناست.
تاب‌آوری شهری و توسعه پایدار با رویکرد هوشمندسازی و دوچرخه سواری
سیدحجت شریعت‌پناهی؛ کارشناس حوزه تاب آوری شهری:
با توجه به شرایط پیش آمده در دوره شیوع ویروس کرونا، بیشترین تحولات در زمینه توسعه شهری، اسکان بشر و سبک زندگی، خواهد بود.
سبک زندگی بشر تغییر خواهد کرد و انتظار می‌رود، مهم‌ترین تغییر درباره مجتمع‌های مسکونی روی دهد و دیگر مانند گذشته از کارایی لازم برخوردار نباشند.
براین اساس، به نظر می‌رسد، تفکر بر سبک زندگی و تغییرات احتمالی آن بتواند شرایط را برای تاب‌آوری شهرها فراهم کند. نقاط پر تراکم شهری که امروز و به تبع شیوع ویروس کرونا، یکی از کانون‌های خطرآفرین تعریف می‌شوند، ممکن است در آینده به ضد ارزش تبدیل شوند و جامعه به سمت افزایش سرانه زمین و فضای مسکونی وسیع حرکت کند. آنچه در این میان اهمیت می‌یابد آن است که تاب‌آوری شهری باید به صورت جهانی و غیرگزینشی تعریف شود. به‌همین دلیل در تعریف‌های مختلف مانند تاب‌آوری پس از کرونا و هرگونه تصمیم‌گیری و برنامه‌ریزی برای آن باید مباحث بین‌المللی و «جهان‌وندی» مطرح باشد. در این ارتباط؛ مجموعه‌ای از راهکارها که می‌تواند در تقویت تاب‌آوری شهری موثر واقع شود به شرح زیر است.
تغییر در طراحی فضاهای سکونت و توجه به فضای باز، تراس و حیاط، آبنما، سیستم‌های تهویه در منازل و مشاعات و الزام به استفاده اجباری از فضای بام و حیاط به عنوان فضای سبز.
استفاده از پوشش‌های نانو برای سطوح
گسترش پیاده رو برای فاصله‌گذاری اجتماعی
هوشمندسازی
توسعه دوچرخه‌سواری و تدوین قوانین در اجباری کردن موارد بهداشتی در حمل ونقل عمومی
ایجاد مدیریت یکپارچه بحران
شفاف‌سازی
برگزاری رزمایش‌های دفاع بیولوژیک و آموزشی
استفاده از ظرفیت جامعه مدنی و شبکه‌های اجتماعی آفلاین نظیر مساجد و نهاد بسیج محلات
توسعه سامانه‌های مکان‌یابی استفاده از ظرفیت علمی و تجربی مراکز دانشگاهی، شرکت‌های دانش‌بنیان و استارتاپ‌ها
سامانه هوشمند یافتن بیماری‌های مسری از طریق کدهای دیجیتال QR، حسگرهای مصنوعی سنجش دمای بدن و...
افزایش سرانه‌های درمانی
شناسایی اراضی و مکان‌یابی ایجاد بیمارستان‌های صحرایی
بازنگری در مباحث پدافند غیرعامل
جواد سهرابی، کارشناس شهری:
در موضوع پدافند غیرعامل، تهدیدها به 2بخش طبیعی و غیرطبیعی تقسیم می‌شوند که در بخش غیرطبیعی تدوین مقررات شیوع بیماری‌های ویروسی در مبحث مقررات ملی مغفول مانده است. با بررسی اجمالی و مطالعه تاریخچه و تجارب جهانی از دوره شیوع بیماری‌های ویروسی قبلی و با توجه به اینکه نسل قبلی این ویروس‌ها پیش‌تر توسط متخصصان شناسایی شده بود، گمان می‌رفت که اطلاعات و دانش گسترده‌ای در این زمینه وجود داشته باشد و در مقررات و مباحث ملی این الزامات دیده شود. با وجود این، هیچ‌گونه مطالعه و تدوین مقرراتی براساس شیوع این نوع بیماری‌های واگیردار به عمل نیامده و در این مبحث صرفا به تهدیدهایی ازجمله انفجار، حملات نظامی خرابکارانه و امنیتی بسنده شده که هیچ‌یک دربرگیرنده شرایط حاضر و بیماری‌های ویروسی نیست. لذا در متن پیش رو سعی می‌شود به لزوم مطالعات و بررسی دقیق و تهیه الزامات قانونی درباره تهدیدهای غیرطبیعی با تأکید بر شیوع بیماری‌های واگیردار ازجمله کرونا در مباحث شهرسازی پرداخته شود.
با گذشت 6ماه از شیوع ویروس کرونا به‌نظر می‌رسد که توجه به برخی الزامات ازجمله موارد زیر حائز اهمیت باشد:
1- الزام به پیش‌بینی این پدیده در برنامه‌های توسعه شهری ازجمله طرح‌های جامع شهری، هادی روستایی، طرح‌های موضوعی و موضعی.
2- لزوم افزایش قدرت و سرعت تصمیم‌گیری مدیران شهری و سرعت عمل تشکیل ستادهای بحران با اختیارات جامع.
3- بازنگری و تغییرات اساسی در کاربری زمین و تغییر تراکم‌ها و دسترسی‌ها با تأکید بر الزامات بهداشتی.
4- بازنگری در بافت و ترکیب جمعیتی شهرها به بافت‌های کوچک‌تر؛ به‌طوری که هر بافت شهری توانایی تامین نیازهای ضروری خود را در مواقع بحرانی داشته باشد.
5- لزوم فرهنگ‌سازی و کنترل این پدیده توسط خود مردم.
6-گسترش زیرساخت‌های الکترونیکی و دسترسی به شبکه‌های اینترنتی، با تأکید بر شبکه‌های هوشمند ارتباطات و مبادلات.
7- آموزش‌ها و افزایش سطح عمومی بهداشت در مورد بیماری‌های واگیردار.
8- بازنگری اساسی در روند ارتباطات و مراودات و ترابری.
9- بازنگری در برنامه‌های پیش‌بینی و احداث فضاهای چندمنظوره در ورودی و خروجی شهرها، کلیه پایانه‌ها و مراکز ورود و خروج جمعیتی.
10- استفاده رایگان از شبکه‌های اجتماعی برای خدمت‌رسانی بیشتر و مطلوب.
11- لزوم انجام پژوهش‌های علمی و عملی مرتبط با مفاهیم این نوع تهدیدهای غیرطبیعی در مراکز دانشگاهی و دانش‌بنیان.
همچنین لزوم تقسیم‌بندی عملکردی و فعالیتی اجتماعات در برنامه‌های توسعه شهری مانند تقسیم‌بندی سطوح عملکردی به چهارنوع سطح عملکردی به شرح زیر پیشنهاد می‌شود:
الف- سطح عملکردی یک: مراکز فعالیتی با قابلیت استفاده بی‌وقفه و تامین حداکثری پروتکل‌های بهداشتی و درمانی مانند بیمارستان‌ها، درمانگاه‌ها، مراکز حکومتی، نظامی، مدیریتی و اطلاع‌رسانی دولتی، که هیچ‌گونه وقفه در عملکرد آنها اتفاق نیفتد.
ب- سطح عملکردی 2: مراکز فعالیتی شامل مشاغلی که همواره باید فعالیت کنند مانند فروشگاه‌های مواد غذایی و محصولات بهداشتی و جایگاه‌های خدمت‌رسانی.
ج- سطح عملکردی 3: مراکز فعالیتی که می‌توانند با تصمیم سیاستگذاران با محدودیت و نظارت کامل فعالیت کنند مانند بانک‌ها.
د- سطح عملکردی 4: مراکز فعالیتی که حتما باید تعطیل شوند مانند مراکز برگزاری اجتماعات و فعالیت‌های غیرضروری.