یادداشت
فیلترینگ کاربران را دچار شبهه می‌کند
طاها یاسری/ دانشیار پژوهشکده اینترنت آکسفورد
جدا از بحث فنی و سرمایه‌گذاری مالی برای بحث پیام‌رسان، باید توجه داشت که ما در حال صحبت از یک مسئله و پدیده اجتماعی هستیم. به همین‌خاطر مسئله اعتماد اجتماعی مطرح می‌شود. اگر از لحاظ فنی در داخل کشور پیام‌رسانی با خصوصیات حتی بهتر از تلگرام طراحی و ساخته شود، موضوع مهم این است که کاربران به این اپلیکیشن اعتماد کنند. به‌طور واضح‌تر یعنی عده زیادی از کاربران تصمیم به مهاجرت به پیام‌رسانی جدید بگیرند. وقتی کاربران به حجم قابل‌قبولی برسند، بقیه کاربران هم کم‌کم به سوی آن می‌روند و همه‌گیر می‌شود. اصطلاحی که برای آن به کار برده می‌شود Bandwagon effect است. در فارسی شاید بتوان به آن گفت «پیوستن به جمع» یا «همرنگ جماعت شدن». ولی وقتی پیام‌رسانی تعداد کاربران اولیه‌اش کم باشد، کسی حاضر به پیوستن نمی‌شود. مخصوصا پیام‌رسان اجتماعی که شما می‌خواهید به وسیله آن با خانواده یا دوستان‌تان در ارتباط باشید. مسئله اصلی همان حجم کاربرانی است که اعتماد آنها جلب شود و حاضر شوند که به پیام‌رسان جدیدی بروند. این شکل تئوری ماجراست که اگر میزان کاربران اولیه کافی باشد، بقیه هم به سوی آن می‌روند. اما در عمل به‌نظر نمی‌رسد که حتی با فیلترینگ تلگرام این مسئله در ایران اتفاق بیفتد، چون از نظر کاربران شفافیت در فضای اپلیکیشن‌های ایرانی وجود ندارد. ارتباطی که بین اپلیکیشن‌ها و نهادها وجود دارد، مشخص نیست، کسی نمی‌داند سرمایه‌گذاری روی آنها از کجا صورت گرفته است. این عدم‌شفافیت به‌نظر نتوانسته اعتماد اجتماعی را جلب کند.
خیلی شفاف بخواهیم بگوییم اگر یک کاربر نداند محتویات پیام‌هایی که می‌فرستد یا دریافت می‌کند آیا مانیتور می‌شود یا نمی‌شود، جایی ذخیره می‌شود یا نه و به‌طور کلی سطح امنیتی اپلیکیشن تا چه حدی است، اعتمادش جلب نمی‌شود. خیلی از این بحث‌ها ممکن است فنی به‌نظر برسد اما بخش عمومی آن برای کاربران نه‌تنها ایران بلکه در کل دنیا مهم است. پیام‌رسان برای خیلی از مسائل شخصی و خصوصی ممکن است استفاده شود و اینکه اطلاعات کجا ذخیره می‌شود و چه دسترسی‌هایی به آنها وجود دارد، برای همه کاربران مهم است.
در طراحی اپلیکیشن‌های این‌چنینی که برای کاربران رایگان است، پول و سرمایه لازم است اما کافی نیست. اگر سرمایه‌گذاری روی این اپلیکیشن‌ها صورت می‌گیرد باید برای آنها بیزینس‌پلن مطرح باشد تا مثلا بعد از ۵ سال روی پای خودشان باشند؛ یعنی امکانات و مزیت‌هایی داشته باشند که در رقابتی عادلانه کاربران را جذب کنند.
مسئله رشد و عمر یک اپلیکیشن یا شبکه اجتماعی طبیعی است. مثلا زمانی یاهو مسنجر در اوج بود، فیس‌بوک پرطرفدار بود و زمانی به پایان عمر طبیعی خود رسیدند اما این مسئله با فیلترینگ و توجیه اینکه کاربران به اپلیکیشن دیگری مهاجرت می‌کنند، متفاوت است. فیلترینگ یعنی کشتن یک اپلیکیشن. اصلا تعجب نخواهد داشت اگر 3 یا 5سال بعد تلگرام بین کاربران دیگر محبوبیت گذشته را نداشته باشد و کاربران جذب اپلیکیشنی با امکانات بهتر و جدیدتر شوند. این اتفاق حتما می‌افتد. اما اینکه این پدیده به‌صورت طبیعی بیفتد یک بحث است و اینکه به‌زور بخواهیم اپلیکیشنی را از بین ببریم که کاربران به اپ دیگری مهاجرت کنند، عملی نیست. حتی شاید کمک کند که اپلیکیشنی که منع و محدود شده، عمرش بیشتر شود و مورد توجه بیشتری قرار گیرد. علاوه بر این، وقتی اپلیکیشنی فیلتر شود و به جای آن مثلا پیام‌رسان دیگری معرفی شود، خودبه‌خود اعتماد کاربران نسبت به این جایگزینی از بین می‌رود. وقتی رقابتی آزاد میان پیام‌رسان‌ها باشد کاربران به کیفیت و امکانات فکر می‌کنند؛ اما وقتی بخواهیم این رقابت را مثلا با فیلترینگ ناعادلانه کنیم، کاربران در این رابطه دچار شک و شبهه می‌شوند.
مکث
پای «گرم» در میان است؟
خبرهای احتمال فیلترینگ دائمی تلگرام همزمان با آن مطرح شده که طبق اعلام تلگرام، ایران هم جزو کشور‌هایی است که شهروندان آن قادر به خرید ارز دیجیتال این شرکت نیستند. این گمانه‌زنی وجود دارد که عرضه ارز دیجیتال در بستر تلگرام که ۴۰ میلیون کاربر ایرانی دارد می‌تواند اقتصاد کشور و واحد پول ملی را دچار اختلال کند. تلگرام حدود ۱۰۰ میلیون کاربر فعال در جهان دارد که ایرانی‌ها بخش عمده‌ای از آن را تشکیل می‌دهند. ارز دیجیتال در بستر تلگرام به‌معنای آن است که کاربران می‌توانند از طریق این اپ به جابه‌جایی پول با استفاده از پول مجازی این شبکه بپردازند که بدون هماهنگی با بانک مرکزی عملا نوعی دور زدن سیستم بانکی به‌حساب می‌آید. درباره پول‌های مجازی هنوز در کشور سازوکار و برنامه مشخصی وجود ندارد. رسانه‌های روسی اعلام کرده‌اند که شهروندان کشور‌هایی که نام آنها در لیست کشور‌های تحریم‌شده توسط ایالات متحده، بریتانیا، اتحادیه اروپا و سازمان ملل قرار داشته باشد، نمی‌توانند ارز دیجیتال عرضه‌شده توسط تلگرام را که Gram نام دارد، خریداری کنند. این تحریم نه‌تنها برای افرادی که در لیست تحریم‌ها قرار دارند، اعمال می‌شود بلکه برای خویشاوندان نزدیک نظیر فرزندان افراد تحریم‌شده نیز اعمال خواهد شد. براساس مستندات منتشرشده، کشور‌ها و مناطقی نظیر کریمه که به روسیه ملحق شده است، کوبا، ایران، کره شمالی و سوریه جزو تحریم‌شده‌ها هستند. تلگرام در مرحله اول جذب سرمایه خود از طریق فروش ارز دیجیتال Gram که در قالب فروش خصوصی انجام شد، موفق شده است سرمایه‌ای بیش از آنچه پیش‌بینی کرده بود به دست بیاورد. نخستین برآوردها نشان از آن داشتند که تلگرام در پی کسب درآمد ۱.۲میلیارد دلاری از طریق عرضه اولیه توکن (ICO) است.
