وضعیت قرمز در‌مناطق‌حفاظت‌شده

آزاده کریمی _ دکترای برنامه‌ریزی و مدیریت محیط‌زیست عضو هیات‌علمی دانشگاه فردوسی مشهد

نخستین نقشه ملی ارزیابی تاثیر فعالیت‌های انسانی در مناطق تحت‌حفاظت ایران به‌منظور بررسی جایگاه کمی و کیفی حفاظت از مناطق تحت حفاظت کشور با همکاری گروه محیط‌زیست دانشگاه فردوسی مشهد و مؤسسه پژوهشی بین‌المللی انجمن حفاظت از حیات وحش مستقر در دانشگاه کمبریج انگلستان تهیه شد.
هدف از تهیه این نقشه، ارزیابی میزان موفقیت اقدامات حفاظتی جهانی در مدیریت مناطق تحت حفاظت و جلوگیری از افزایش فعالیت‌های انسانی و تأثیر منفی آن بر تنوع‌زیستی مناطق ارزشمند طبیعی یا کند‌کردن روند این تأثیرات است.
این پژوهش درخصوص ارزیابی ردپای انسانی در مقیاس ملی برای ایران انجام شده و هدف از آن، تحلیل شدت فشار ناشی از فعالیت‌های انسانی و اثربخشی اقدامات حفاظتی در کاهش تأثیر تداخلات انسانی در مناطق حفاظت‌شده ایران است. این پژوهش مشخص کرده است که فعالیت‌های انسانی در بسیاری از مناطق تحت حفاظت کشور رواج گسترده دارد.
براساس این پژوهش حدود 22درصد از وسعت مناطق تحت حفاظت کشور تحت‌تأثیر فشارهای شدید ناشی از فعالیت‌های انسانی است که عمدتا در شمال و غرب کشور مشاهده می‌شوند. حدود 7درصد از مناطق تحت حفاظت ایران نیز در تمامی گستره خود تحت فشار شدید فعالیت‌های انسانی قرار گرفته است. بیش از 40درصد از مناطق تحت حفاظت کشور نیز در نیمی از گستره خود فشارهای شدید ناشی از دست‌اندازی انسانی را تجربه می‌کنند.
این پژوهش مشخص کرد که مناطق یادشده قادر به دستیابی به اصلی‌ترین هدف تأسیس خود که متوقف‌کردن فعالیت‌های انسانی منجر به کاهش تنوع‌زیستی است، نیستند. گسترده‌ترین فشارهای انسانی در داخل محدوده مناطق تحت حفاظت، عواملی همچون احداث جاده، فعالیت‌ کشاورزی و دامداری است.

در بیش از نیمی از استان‌های کشور، بیشتر از 50درصد اراضی حفاظتی، زیر فشار شدید انسانی قرار دارند. در مورد پارک‌های ملی که مناطق با بالاترین درجه حفاظتی کشور هستند، 100درصد مساحت آنها در استان هرمزگان، حدود 90درصد در استان خوزستان و گیلان و 60 تا 80درصد این مناطق ارزشمند در استان‌های تهران و بوشهر در معرض فشار شدید انسانی قرار دارند. دانشگاه کمبریج در این پژوهش مشخص کرده‌ که گیلان تنها استان ایران است که میزان قابل‌توجهی از مناطق تحت حفاظت آن (بیش از 90درصد وسعت پارک‌های ملی و پناهگاه‌های حیات وحش و حدود 50درصد وسعت مناطق حفاظت‌شده) فشار انسانی شدیدی را تجربه می‌کنند. براساس این پژوهش در استان‌های کردستان، آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی و کرمانشاه نیز وسعت زیادی از پناهگاه‌های حیات‌وحش و مناطق حفاظت‌شده زیر فشار شدید ناشی از فعالیت‌های انسانی همچون احداث جاده، دامداری و کشاورزی قرار دارند. در استان تهران نیز بیش از نیمی از وسعت پارک‌های ملی و مناطق حفاظت‌شده در معرض تهدید ناشی از فعالیت‌های انسانی شدید قرار گرفته‌اند.
براساس مصوبه سال2011 کنوانسیون جهانی حفاظت از تنوع‌زیستی، ایران متعهد به حفاظت از 17درصد مساحت خشکی‌ها تا پایان سال2020 است. مناطق تحت حفاظت ایران هم‌اکنون حدود 11درصد کل مساحت کشور را شامل می‌شوند. اگر سطح مناطق حفاظتی که تحت فشار شدید ناشی از فعالیت‌های انسانی قرار گرفته‌اند از این محاسبه مستثنی شوند، در آخرین سال دستیابی به این هدف تنها حفاظت 8.5درصد از وسعت خشکی‌های ایران ممکن است. پژوهشگران در این تحقیق اعلام کرده‌اند، برنامه‌ریزی عملیاتی و اجرایی برای حفاظت از محیط‌زیست و عرصه‌های طبیعی ایران نه‌تنها به سمت پیشرفت برای دستیابی به اهداف مورد اشاره در کنوانسیون حفاظت از تنوع‌زیستی در حرکت نیست که حتی نشانه‌های پسرفت از اهداف این کنوانسیون نیز مشهود است. محققان تأکید کرده‌اند: صرف توجه به کمیت حفاظت و گسترش وسعت مناطق تحت حفاظت، نمی‌تواند به‌عنوان راهکاری برای جلب افکار ملی و جهانی درنظر گرفته شود؛ بلکه توجه به کیفیت حفاظت، مدیریت مطلوب و یکپارچه مناطق تحت حفاظت موجود در ایران، برقراری تعامل بهتر با جوامع محلی حاشیه مناطق تحت حفاظت و شناسایی و پاسخگویی به نیازهای آنها در برنامه‌های حفاظت از عرصه‌های طبیعی کشور ضروری است. براساس این پژوهش، اجرای مؤثر برنامه‌های مدیریتی مربوط به احیا و بهبود وضعیت اراضی تخریب‌شده در مناطق تحت حفاظت بیش از هر زمان دیگر ضروری است.
محققان اعلام کرده‌اند: با افزایش رشد جمعیت، تهدید تنوع‌زیستی نیز ادامه می‌یابد.
پژوهشگران اعلام کرده‌اند: یافته‌های به‌دست آمده در مطالعه انجام‌شده برای بررسی تأثیر فعالیت‌های انسانی در مناطق تحت حفاظت ایران، اطلاعات ارزشمندی در اختیار دست‌اندرکاران حفاظت از عرصه‌های طبیعی کشور قرار می‌دهد و می‌تواند به این پرسش پاسخ دهد که سیاست‌های ملی اجرا شده در امر حفاظت از تنوع‌زیستی کشور آیا در دستیابی به اهداف ملی و جهانی موفق بوده است یا نیاز به تجدیدنظر دارند؟ 

تنوع زیستی را از دست داده‌ایم

آیا ایران قادر به حفظ تنوع زیستی بوده است؟ گزارش همشهری از پژوهش مشترک محققان دانشگاه کمبریج و دانشگاه فردوسی مشهد از ردپای تخریب‌های انسانی در مناطق تحت حفاظت کشور مشخص کرده است که ایران در تحقق کنوانسیون جهانی حفظ تنوع زیستی پسرفت داشته است. اسماعیل کهرم، بوم‌شناس پژوهش اخیر منتشر شده را بدون علت نمی‌داند و با تأکید بر صحت این پژوهش به همشهری می‌گوید: ایران 4هزار راس گورخر داشت که این تعداد حالا به 400راس رسیده است. هزاران قلاده تمساح پوزه‌کوتاه ایرانی در سیستان و بلوچستان و سرباز حضور داشتند که تعدادشان به 150‌تا‌200 قلاده رسیده است. کهرم معتقد است، مناطق حفاظت شده درصورتی حفظ می‌شوند که تعداد استاندارد محیط‌بان و شکاربان در این مناطق به‌کار گرفته شوند. با توجه به اینکه 10درصد کل خاک کشور جزو مناطق حفاظت شده است، 11هزار محیط‌بان برای حفاظت از این مناطق نیاز است درحالی‌که تعداد محیط‌بانان کشور تنها 3هزار نفر است.با این وضع چگونه باید مناطق حفاظت شده را پاسداری کرد؟ او به مناطق حفاظت شده کشور که در این سال‌ها به‌شدت آسیب دیده‌اند اشاره می‌کند و می‌گوید: پارک‌های ملی بالاترین درجه حفاظتی را دارند و حتی نمی‌توان یک سنگ در آنها جابه‌جا کرد، اما می‌بینید که در پارک ملی خجیر و سرخه حصار بولدوزر انداختند و زمین‌هایش را برای ساخت‌وساز به مردم واگذار کردند. در میانکاله که پناهگاه حیات وحش است و درجه دوم حفاظت را دارد، آنجا هم بولدوزر انداختند و زمین‌خواری کردند. در دریاچه پریشان هم همین اقدام را انجام دادند. به گفته کهرم، در مناطق حفاظت‌شده ایران استانداردهای جهانی مرتبط با حفظ تنوع زیستی و حفاظت از این مناطق وجود ندارد. به همین‌خاطر است که در پناهگاه حیات وحش میانکاله با 68هزار هکتار وسعت 50هزار بال پرنده را سم می‌دهند و می‌کشند و هیچ‌کس نمی‌پرسد چرا؟ غیرقانونی ماهی صید می‌کنند و شیلات برای صیادان حتی استراحتگاه هم می‌سازد. آنجا در میانکاله که نام پناهگاه حیات وحش به‌خود گرفته و در درجه دوم حفاظت است زراعت و کشاورزی انجام می‌شود و 200هزار راس گوسفند نگهداری می‌شود و گاومیش هم پرورش می‌دهند. ویلاسازی که دیگر جای خود دارد. درحالی‌که این رفتارها در مناطق حفاظت شده غیرقانونی است. آتش‌سوزی جنگل‌های حفاظت شده و بی‌مسئولیتی در اطفای حریق جنگل‌ها نیز از دیگر موضوعاتی است که اسماعیل کهرم بوم‌شناس و کارشناس حیات وحش آنها را در نابودی تنوع زیستی کشور بی‌تأثیر نمی‌داند. او می‌گوید: جنگل‌های گچساران 3روز در آتش سوخت. آن‌ وقت یک بالگرد فرستادند.تنها یک‌بار آبپاشی و بعد رها شد. در منطقه جنگلی تالاب بین‌المللی پریشان هم که 4روز در آتش می‌سوخت، همین اتفاق افتاد.  هیچ‌کس خود را در حفظ منابع طبیعی و تنوع زیستی مسئول ندانست. در چنین شرایطی دیگر نمی‌توان با رعایت استانداردهای ایرانی پاسخگوی انتظارات جهانی بود و گفت در حفظ تنوع زیستی موفق عمل کرده‌ایم.

   22درصد از وسعت مناطق تحت حفاظت کشور زیر فشار شدید ناشی از فعالیت‌های انسانی هستند
   پارک‌های ملی در استان‌های هرمزگان، خوزستان، گیلان، تهران و بوشهر در آستانه نابودی تنوع زیستی قرار گرفته‌اند