زیان کشاورز؛ نهالی که هرسال از نو قد می‌کشد

فرخنده رفائی  _ خبر‌نگار

گستردگی ایران در عرض جغرافیایی، شرایط اقلیمی و آب و هوایی بسیار مطلوبی را برای کشت و به عمل آمدن انواع محصولات کشاورزی و باغی در کشور ایجاد کرده و کمتر محصولی است که اقلیم و شرایط مناسب برای پرورش آن در ایران وجود نداشته باشد. به گفته کارشناسان، امکان تولید نزدیک به صد درصد میوه‌ها و محصولات کشاورزی مناطق معتـدل، نیمه‌گرمسیری و گرمسیری در ایران فراهم است و در کنار کمیت مناسب تولید، کیفیت این محصولات نیز به‌گونه‌ای است که موجب شده ایران با داشتن مزیت تولید در برخی محصولات، از تولیدکنندگان عمده و یکی از 5 کشور اول جهان در تولید نزدیک به ٢٠‌محصول کشاورزی محسوب شود. با این حال نبود سیاستگذاری مناسب در تولید و الگوی کشت متناسب با اقلیم و نیاز بازار، نه‌تنها سود تولید را برای کشاورز و باغدار ایرانی به حداقل رسانده بلکه باعث شده بازار این محصولات نیز اغلب از ثبات کافی برخوردار نباشد. صرف‌نظر از شرایط پیش‌بینی نشده و غیرمنتظره‌ای که بر وضعیت تولید و مصرف تأثیرگذار است، بازار محصولات کشاورزی کمتر سالی را به‌خاطر می‌آورد که بحران کمبود یا مازاد تولید یک یا چند محصول را تجربه نکرده و زیان تولیدکننده یا مصرف‌کننده را به چشم ندیده باشد، با این حال این سریالی است که هرسال تکرار می‌شود و به‌نظر می‌رسد برنامه‌ای برای مدیریت آن وجود ندارد.

ضرر و زیان گوجه‌کاران و پیازکاران
بر زمین ماندن محصولات کشاورزی به‌دلیل مازاد تولید و نبود خریدار ازجمله معضلاتی است که هر از گاهی دامن یکی از محصولات کشاورزی را می‌گیرد. بعد از حاشیه‌هایی که در ادامه کاهش تقاضا برای مرغ و تخم‌مرغ در بازار این کالاها ایجاد شد امروز مازاد تولید برخی دیگر از محصولات از گوجه‌فرنگی و سیب‌زمینی گرفته تا هندوانه و خیار و پیاز در جیرفت و کهنوج و جنوب کشور کشاورزان را متضرر کرده و محصولاتشان با وجود هزینه تمام‌شده ۸۰۰ تا ۹۰۰تومانی حتی با قیمت ۱۰۰۰تومان هم خریدار ندارد. گفته می‌شود با عملی نشدن وعده‌هایی که در زمینه خرید حمایتی این محصولات داده شده بود، بسیاری از کشاورزان زمین‌های خود را برداشت نکرده رها کرده‌اند تا هزینه‌های برداشت به ضرر و زیانشان اضافه نشود. به گفته کشاورزان هزینه‌های برداشت محصول ضرر بیشتری را متوجه آنها می‌کند درحالی‌که هر کیلوگرم گوجه آنها 200تا 700تومان به فروش می‌رود که حتی دستمزد کارگر و پول جعبه‌های مورد نیاز را هم پوشش نمی‌دهد. کشاورزان دولت را نیز به حمایت از برخی محصولات خاص متهم می‌کنند و معتقدند پشتیبانی لازم از آنها انجام نشده و وزارت جهادکشاورزی نسبت به ضررو زیان آنها بی‌تفاوت است. اشاره این کشاورزان به سیاست‌های حمایتی وزارت جهادکشاورزی درخصوص خرید تضمینی یا حمایتی برخی کالاها ازجمله زعفران و گندم است، چیزی که در زمینه دیگر محصولات کشاورزی عملی نشده یا آنقدر دیر انجام شده که سودی برای کشاورز نداشته است.
یکی از کشاورزان با بیان اینکه دولت در حمایت از کشاورزان تبعیض قائل می‌شود، می‌گوید: محصولی مانند زعفران به‌دلیل درآمد زیادی که دارد تحت پوشش حمایتی قرار می‌گیرد اما محصول گوجه‌فرنگی را خرید حمایتی نمی‌کنند. دولت باید در زمانی که شرایط بازار به ضرر تولیدکننده است برای حمایت از کشاورز وارد عمل شود نه اینکه این خریدها آنچنان دیرهنگام انجام شود که تأثیری در وضعیت کشاورز نداشته باشد. او می‌افزاید: زعفران در اولویت دولت قرار گرفته اما واقعیت این است که در امنیت غذایی کشور همه محصولات کشاورزی نقش دارند. دیگر گلایه کشاورزان کارآمد نبودن صنایع تبدیلی است؛ چیزی که آن را به نبود مدیریت صحیح مسئولان بخش کشاورزی در حوزه تولید نسبت می‌دهند. کشاورزان می‌گویند صنایع تبدیلی کافی دست‌کم برای محصول گوجه‌فرنگی وجود دارد و اگر همین امروز گوجه را کیلویی هزار تومان از کشاورزان خریداری و تبدیل به رب کنند، حداقل 50درصد برای آنها سود خواهد داشت اما حتی این کار هم انجام نمی‌شود.

آسیب کرونا به بخش کشاورزی
کرونا یکی از همان شرایط پیش‌بینی نشده‌ای بود که توانست بازار هدف بسیاری از محصولات صادراتی ازجمله محصولات کشاورزی را از دسترس خارج و با از بین بردن تعادل میان عرضه و تقاضا، تولیدکنندگان بسیاری را دچار ضرر و زیان کند. شیوع گسترده کرونا در ایران باعث اتخاذ تمهیدات شدید کنترل بهداشتی از سوی همسایگان و دیگر کشورهای هدف صادرات ایران در زمینه صنایع غذایی و کشاورزی شد و این کشورها تمام محموله‌های صادراتی ایران را پس فرستادند. این در شرایطی بود که در سال98 به‌دلیل شرایط بسیار مناسب آب و هوایی، تولید در بخش کشاورزی از شرایط خوبی برخوردار بود و کمیت و کیفیت بالای تولیدات، بازار بسیار پررونقی را نوید می‌داد، اما محموله‌های صادراتی به کشور بازگشت درحالی‌که در سایه قرنطینه و نگرانی‌های بهداشتی و اقتصادی مردم، بازار داخلی نیز رونق چندانی نداشت و مصرف‌کنندگان اولویت خود را تهیه کالاهای اساسی و بهداشتی قرار داده بودند. پرسش این است که آیا بعد از خروج از شوک کرونا، راهی برای جلوگیری یا کاهش ضرر و زیان تولیدکنندگان و صادرکنندگان محصولات کشاورزی یافت نمی‌شد؟ نایب‌رئیس خانه کشاورز در این زمینه به همشهری می‌گوید: سیاه‌نمایی درباه تولیدات کشاورزی ایران باعث شد مناسبات بازرگانی ما با بسیاری از کشورها دچار مشکل شود درحالی‌که رعایت استانداردهای قرنطینه و بسته‌بندی مناسب آنچنان که مورد قبول کشورهای دیگر باشد می‌توانست تا حد زیادی بهانه‌گیری‌ها را کاهش دهد و به تحقق اهداف صادراتی ما کمک کند. عنایت‌الله بیابانی با اشاره به این نکته که تولید محصول مازاد به‌دلیل امکان کشت برخی محصولات در اقلیم‌های مختلف اجتناب‌ناپذیر است، اضافه می‌کند: اگر صنایع تبدیلی و تکمیلی در زمینه محصولات کشاورزی به اندازه کافی وجود نداشته باشد، آسیب‌پذیری در این حوزه افزایش می‌یابد و شرایطی که امروز برای مازاد تولید گوجه و پیاز ایجاد شده گریبانگیر اغلب محصولات خواهد شد. او ادامه می‌دهد: از 14کارخانه تولید رب گوجه‌فرنگی فقط 5کارخانه فعالیت دارند. در زمینه پیاز نیز اگر صنایع تبدیلی مناسبی وجود داشت، می‌توانستیم این محصولات را خریداری، تبدیل و در زمان مناسب روانه بازارهای داخلی و خارجی کنیم درحالی‌که متأسفانه به‌دلیل بارش‌های زیاد بخشی از پیاز کشاورزان برای انبارداری مناسب نیست و در نبود صنایع تبدیلی بدیهی است که بخشی از تولید از دست می‌رود.

انتقاد از سیاست‌های وزارتخانه‌های کشاورزی و صنعت
گفته می‌شود بخشی از محصول پیاز امسال به‌دلیل بارندگی زیاد در بوته لهیده شده و امکان مصرف ندارد اما این تمام محصول را شامل نمی‌شود. به گفته کارشناسان مهم‌ترین دلیل ماندن پیاز تولیدی روی دست کشاورزان این است که کشت بیش از نیاز داخلی بوده است. قائم‌مقام خانه کشاورز با تأکید بر ضرورت سیاستگذاری صحیح و کارشناسانه از سوی دولت برای کاهش ریسک تولید می‌گوید: وزارت جهادکشاورزی باید ساختار تولید را تعیین کند تا تولید محصولات کشاورزی تنها براساس نیاز صورت گیرد. کشاورزان به‌دلیل نبود برنامه‌ریزی تولید، افزایش کاشت داشته‌اند که این موضوع در سایه بارش‌های مناسب افزایش بیش از حد تولید را به همراه داشته است. بیابانی می‌افزاید: برای رفع بحران امروز سازمان تعاون روستایی وارد عمل شده است و قرار است محصول مازاد کشاورزان خریداری شود ولی باید به این موضوع نیز توجه داشت که تنظیم بازار به‌عهده وزارت صنعت، معدن و تجارت است و این وزارتخانه نباید برای تنظیم بازار تنها به واردات در زمان کمبود بازار بسنده کند.

صنایع تبدیلی کشور کارآمد نیست 
از میوه‌های تابستانه هندوانه به بازار آمده و کم‌کم باید منتظر میوه‌های درختی تابستانه هم بود، اگرچه به گفته رئیس اتحادیه باغداران کشور خنکی هوا در ابتدای بهار امسال باعث شد میوه‌هایی مثل زردآلو، هلو و آلو کمی دیرتر از هرسال به بازار بیاید. مجتبی شادلو در گفت‌وگو با همشهری از شرایط بسیار مناسب برداشت محصولات باغی می‌گوید: درحالی‌که ذخایر انباری هم شرایط بسیار خوبی دارد پیش‌بینی می‌کنیم اگر در ادامه اتفاق غیرمنتظره‌ای مثل توفان و غیره رخ ندهد، تولید و بازار این محصولات هردو شرایط بسیار خوبی داشته باشند. اما نکته قابل توجه در این زمینه این است که در زمینه میوه‌های تابستانه نیز صنایع تبدیلی کارآمدی جز آبگیری وجود ندارد. نایب‌رئیس خانه کشاورز در این‌باره می‌گوید: درحالی‌که پاییز و زمستان گذشته بهترین شرایط برای تولید مرکبات و کیوی فراهم بود و محصول بسیار خوبی برداشت شد، ما حتی سردخانه‌های مناسب برای نگهداری این محصولات را در اختیار نداشتیم تا بتوانیم با مدیریت شرایطی که برای صادرات ایجاد شد محصول تولیدی را حفظ و به شکل صحیحی از آن بهره‌برداری کنیم. به اعتقاد بیابانی، صنایع تبدیلی و تکمیلی کشور دچار نقایص و کمبودهای زیادی است که کاهش بهره‌وری را باعث شده است. او در این زمینه صنایع تبدیلی مرکبات را مثال می‌زند و می‌گوید: مرکبات از پوست و گوشت تا رنگ و آب آن قابل استفاده است و می‌تواند ارزش افزوده فراوانی ایجاد کند ولی در صنایع تبدیلی ما از این محصولات بهره‌گیری کامل نمی‌شود و در زمینه برخی محصولات مثل هندوانه که امروز با مازاد تولید آن مواجه هستیم اصولا صنایع تبدیلی مناسبی نداریم.

سیاه نمایی
 قائم‌مقام خانه کشاورز: سیاه‌‍‌‌‌‌نمایی درباره تولیدات کشاورزی ایران همزمان با شیوع کرونا باعث شد مناسبات بازرگانی ما با بسیاری از کشورها دچار مشکل شود درحالی‌که رعایت استانداردهای قرنطینه و بسته‌بندی مناسب آنچنان که مورد قبول کشورهای دیگر باشد می‌توانست تا حد زیادی بهانه‌گیری‌ها را کاهش دهد و به تحقق اهداف صادراتی ما کمک کند