به وقت بیکاری

شیوع ویروس کرونا نه‌تنها سلامت مردم، بلکه معیشت آنها را نیز نشانه گرفته است. در اغلب کشورهای دنیا افراد زیادی به‌دلیل پیامدهای این ویروس شغل‌شان را از دست داده‌اند و با مشکلات معیشتی دست و پنجه نرم می‌کنند. در کشورمان نیز اوضاع به همین ترتیب است. اما در این شرایط قانون چه حمایت‌هایی از افرادی که کارشان را از دست داده‌اند، می‌کند؟ صرف‌نظر از شرایط کنونی کارگران چه حق و حقوقی دارند؟ در گفت‌وگویی با فرزانه‌سادات ابوالقاسمی، حقوقدان، به بررسی این موضوع پرداخته‌ایم.

در شرایط سخت اقتصادی کنونی بسیاری از کارفرمایان به تعدیل نیرو رو آورده‌اند. براساس قانون کار کارگران درصورت تعدیل شدن چه حق و حقوقی دارند؟
برخی کارگران به هر دلیلی از سوی کارفرمایان اخراج می‌شوند و به‌دلیل ناآگاهی آنان از حق و حقوق خود، مشکلاتی برایشان پیش می‌آید و حق و حقوشان از سوی کارفرما ممکن است زیرپا گذاشته ‌شود. درصورتی که حقوق و مزایای ماهانه کارگر اخراج شده پرداخت شده باشد و موضوع بازگشت به‌کار با توجه به موجه بودن از اخراج منتفی باشد، این موارد به کارگر تعلق خواهد گرفت: اول سنوات خدمت که به ازای هر سال کارکرد به میزان یک‌ماه آخرین پایه حقوق باید به او پرداخت شود. پایه سنواتی، مفهومی متفاوت از مزایای پایان کار است و معمولاً کارگران آن را با معنای عرفی سنوات اشتباه می‌گیرند. پایه سنواتی را می‌توان بخشِ حمایتی پایه حقوق نامید که معمولاً برای جبران حداقل دستمزد، توسط شورای‌عالی کار، تصویب و ابلاغ می‌شود. این بخش از حقوق، درواقع قسمتی از حقوق پایه است که معمولاً با حداقل دستمزد جمع و به کارگر پرداخت می‌شود. هرچند می‌توان آن را به‌صورت چند‌ماه یک‌بار یا سالی یک‌بار هم پرداخت کرد. «پایه سنوات» یکی از مزایای جانبی دستمزد است و تغییر میزان سالانه آن ارتباطی با افزایش دستمزد ندارد. از طرفی براساس بخشنامه‌ای که از سوی وزارت کار در سال 92ابلاغ شد دیگر تفاوتی بین سنوات کارگران قراردادی و رسمی نیست. مورد بعدی عیدی و پاداش سال‌های فعالیت است که کاملا وابسته به میزان پایه حقوق تعیین و پرداخت می‌شود. همه کارگاه‌های مشمول قانون کار موظف به پرداخت عیدی و سنوات به هر یک از کارگران خود هستند که مبنای محاسبه آن یک سال کار معادل 60 روز آخرین مزد، به‌عنوان عیدی و پاداش است که مبلغ پرداختی از این بابت به هر یک از کارکنان نباید از معادل 90 روز حداقل مزد روزانه قانونی تجاوز کند. همچنین مبلغ پرداختی به کارکنانی که کمتر از یک‌سال در کارگاه کار کرده‌اند باید به ماخذ60روز مزد و به نسبت ایام کارکرد در سال محاسبه شود و مبلغ پرداختی از این بابت برای هر‌ماه نباید از یک‌دوازدهم سقف تعیین شده بیشتر شود. سومین مورد هم مانده مرخصی ذخیره شده کارگر است که برای اشتغال یک سال هر سال 9روز ذخیره و اشتغال کمتر از یک سال به میزان مجموع مرخصی‌های استفاده نشده است. در شرایط کرونایی کنونی نیز ستاد ملی مبارزه با کرونا مصوباتی درخصوص حمایت از مشاغل آسیب دیده داشته و قرار است از افرادی که به‌دلیل شروع کرونا بیکار شده‌اند، حمایت‌های مالی انجام شود.

در قانون کار چه نوع قراردادهایی پیش‌بینی شده است؟
قراردادهای مختلفی در حوزه کار وجود دارد اما مهم‌ترین قراردادها شامل این قراردادها می‌شود: قرارداد غیرموقت یا دائمی: در این نوع قرارداد زمانی برای پایان قرارداد ذکر نمی‌شود یا در متن قرارداد به نامحدود بودن آن اشاره می‌شود. پایان قرارداد در این نوع استخدام منوط به احراز شرایط یا انجام ترتیباتی است و فسخ یکطرفه آن قانونا امکانپذیر نیست و فقط با فوت، بازنشستگی یا ازکارافتادگی کارگر، استعفای کارگر و اخراج موجه کارگر پایان می‌پذیرد. نوع دیگر قرارداد موقت یا مدت معین است؛ قراردادی که خاتمه قرارداد در آن درج می‌شود و با پایان زمان آن، قرارداد خاتمه می‌یابد. در قرارداد موقت هیچ‌یک از طرفین تا پایان قرارداد مجاز به فسخ یکطرفه آن نیستند. نوع سوم قرارداد معین است که در آن انجام حجمی از کار تعهد می‌شود و با ایفای تعهد و پرداخت حق‌الزحمه توافق شده قرارداد خاتمه می‌یابد. نوع دیگر، قرارداد آزمایشی است. این نوع قرارداد درواقع قرارداد مقدماتی برای قرارداد غیرموقت است که زمینه را برای آشنایی و همکاری کارگر و کارفرما فراهم می‌سازد و زمانی را برای تفاهم در اختیار دو طرف قرار می‌دهد که درصورت نظر مساعد دو طرف، تداوم خواهد یافت. این نوع قرارداد برای کارگران ماهر حداکثر ۳‌ماه و برای کارگر ساده یک‌ماه است و در طول مدت قرارداد هریک از طرفین می‌توانند قرارداد را فسخ کنند.

بعضی از کارفرمایان هنگام عقد قرارداد استخدام از کارگر مبلغ زیادی سفته بابت حسن انجام کار دریافت می‌کنند. آیا چنین کاری قانونی هست؟
در قانون چنین نکته‌ای پیش‌بینی نشده اما لازم است که کارگران برای اینکه بعد از امضای سفته دچار مشکل نشوند چند نکته مهم را رعایت کنند؛ اول اینکه حتماً در قرارداد پایه همکاری، شماره سفته و مشخصات آن ذکر شود. در قسمتی که نام گیرنده وجه درج شود، نام شخصی که با آن قرارداد بسته‌اید را بنویسید. حتماً در سفته علت صدور آن را ذکر کنید؛ مثلا بنویسید بابت تضمین حسن انجام کار، بابت تضمین قرارداد و... . بهتر است سفته تاریخ نداشته و در روی آن عبارت بابت ضمانت و حسن انجام کار قید شود و از آن یک کپی که به امضای کارفرما رسیده تهیه کنید. همچنین در قرارداد هم ذکر شود که سفته بابت ضمانت و حسن انجام کار به شرکت داده شده است. در این صورت اگر کارفرما بعد از اتمام مدت قرارداد سفته را مسترد نکرد و تصمیم گرفت آن را وصول کند با اثبات اینکه شما حسن انجام کار داشته‌اید از وصول سفته جلوگیری می‌شود. حتی پس ندادن سفته به شما می‌تواند مصداق خیانت در امانت از سوی کارفرما باشد.

درصورت بیکار شدن کارگر بیمه چه نوع حمایتی از بیمه‌شدگان انجام می‌دهد؟
یکی از مهم‌ترین مزایای بیمه، دریافت بیمه بیکاری است؛ به‌خصوص در شرایط کنونی که بعضی از مشاغل به‌دلیل شیوع کرونا تعطیل و کارگران بیکار شده‌اند. اما بیمه بیکاری به چه کسانی تعلق می‌گیرد؟ افرادی که دست کم۶‌ماه سابقه بیمه تامین اجتماعی دارند و به‌صورت غیرارادی بیکار شده‌اند. مستمری بگیر بازنشسته یا از کارافتاده کلی نباشند. یک سال قرارداد کار با پرداخت حق بیمه داشته باشند و... . فرد بیکار برای دریافت مقرری، حداکثر ٣٠ روز از تاریخ بیکاری فرصت دارد موضوع را به واحد تعاون، کار و رفاه اجتماعی اطلاع دهد و آمادگی خود را برای کار اعلام کند که پس از انجام تشریفات اداری و قانونی به فرد بیکار حقوق بیکاری پرداخت می‌شود. مدت پرداخت مقرری اما بستگی به سابقه پرداخت حق بیمه از سوی او دارد. هم‌اکنون کمترین مدت دریافت بیمه بیکاری برای مجردان و متاهلان به‌ترتیب ۶ و ۱۲‌ماه است، بیشترین مقدار آن هم به‌ترتیب ۳۶ و ۵۰‌ماه برای بیمه‌شدگان مجرد و متأهل است. مبلغ مقرری هم ۵۵ درصد متوسط حقوق و دستمزد بیمه‌شده است که براساس تعداد افراد تحت تکفل، تا ۴ نفر و هر نفر ١٠ درصد قابل افزایش است.

برخی از کارفرمایان با دور زدن قانون از بیمه کردن کارگران طفره می‌روند. قانون از چنین کارگرانی چه نوع حمایت‌هایی می‌کند و برای کارفرمایان متخلف چه مجازات‌هایی را درنظر گرفته است؟
کارفرما موظف است کارگر را بیمه کند و لیست بیمه را مطابق مقدار حقوق و تعرفه معین به تأمین اجتماعی اعلام کند. برای کارگران هم پرداخت بیمه از حقوق دیگر مهم‌تر است؛ چون یکی از مهم‌ترین نیاز‌های آنها استفاده از مزایای بازنشستگی است؛ بنابراین یکی از دغدغه‌های همیشگی آنها این است که آیا کارفرمایان درخصوص ارائه فهرست حقوق و دستمزد، به وظیفه قانونی‌شان عمل و حق بیمه ماهانه را به سازمان تامین اجتماعی پرداخت می‌کنند یا نه؟ به موجب ماده ۱۴۸ قانون کار، کارفرمایان کارگاه‌های مشمول این قانون مکلف هستند براساس قانون تأمین اجتماعی کارگران واحد خود را بیمه کنند. براساس ماده ۱۸۳ این قانون، کارفرمایانی که برخلاف مفاد ماده ۱۴۸ قانون از بیمه کردن کارگران خود خودداری کنند علاوه بر جبران این خسارت ممکن است به جریمه نقدی معادل ۲ تا ۱۰ برابر حق بیمه هم محکوم شوند.

چه تخلفاتی از سوی کارگران می‌تواند موجب تشکیل کمیته‌های انضباطی یا اخراج آنها شود؟
در ماده ۲۷ قانون کار به موضوع اخراج کارگر اشاره شده است و همانطور که قانون از کارگر حمایت کرده در برخی موارد نیز تحلفات او می‌تواند منجر به اخراجش شود. در این ماده آمده است: هرگاه کارگر در انجام وظایف محوله قصور کند و یا آیین‌نامه‌های انضباطی کارگاه را پس از تذکرات کتبی، نقض کند، کارفرما حق دارد درصورت اعلام نظر مثبت شورای اسلامی کار علاوه بر مطالبات و حقوق معوقه به نسبت هر سال سابقه کار معادل یک‌ماه آخرین حقوق کارگر را به‌عنوان حق سنوات به وی پرداخته و قرارداد کار را فسخ کند. در این موارد، اگر مسئله با توافق حل نشد به هیأت تشخیص ارجاع و درصورت عدم‌حل اختلاف از طریق هیأت حل اختلاف رسیدگی و اقدام خواهد شد. در تبصره این ماده اشاره شده که موارد قصور و دستورالعمل‌ها و آیین‌نامه‌های انضباطی کارگاه‌ها به موجب مقرراتی است که با پیشنهاد شورای‌عالی کار به تصویب وزیر کار و امور اجتماعی خواهد رسید.

مبنای افزایش حقوق و دستمزد سالانه کارگران چیست؟
میزان حقوق و دستمزد کارگران باید به تصویب شورای‌عالی کار برسد اما قبل از آن کمیته مزد که متشکل از اعضا و نمایندگان تشکل‌های کارگری است به‌منظور تعیین دستمزدی متناسب با وضعیت معیشتی کارگران و توجه ویژه به تنگناهای معیشتی قشر کارگر با درنظر گرفتن شرایط اقتصادی و تورم موجود پیشنهادهایی مطرح و پس از آن گزارش را به ستاد دستمزد ارائه می‌دهند.  در این ستاد رقم دستمزد کارگران به تصویب نمی‌رسد، بلکه نتیجه مذاکرات و گفت‌وگوهای دوجانبه میان نمایندگان گروه کارگری و کارفرمایی زیرنظر معاون روابط کار جمع‌بندی و به شورای‌عالی کار ارسال می‌شود. شورای‌عالی کار موظف است همه ساله طبق ماده 41قانون کار، میزان حداقل مزد کارگران را در نقاط مختلف کشور با توجه به درصد تورم  و سبد هزینه و معیشت یک خانوار 4 نفره تعیین کند.

قوانین درباره بازنشستگی کارگران چه پیش‌بینی‌هایی کرده است؟ کارگران بعد از چند سال بازنشسته می‌شوند و چه مزایایی به آنها تعلق می‌گیرد؟ 
شرایط بازنشستگی متغیر است و به عوامل مختلفی مثل میزان سال‌های پرداخت حق بیمه، سن بیمه‌شده، سختی کار و شرایط بیمه‌شده و حتی جنسیت وی نیز بستگی دارد. طبق ماده 76قانون بازنشستگی سازمان تامین اجتماعی به‌صورت معمول هر فرد تحت پوشش بیمه تامین اجتماعی چنانچه 20سال حق بیمه پرداخت کرده و به سن 60سال برای مردان و 55سال برای زنان که سن تعیین‌شده برای بازنشستگی است رسیده باشد، می‌تواند بازنشسته شود. البته زنان مشغول به‌کار در محیط‌های کاری مشمول قانون کار می‌توانند در 42سالگی درصورتی که 20سال سابقه کار داشته باشند درخواست بازنشستگی کنند که در این شرایط با احتساب 20روز حقوق مستمری دریافت خواهند کرد. همچنین در قانون بیمه تامین اجتماعی برخی مشاغل به‌عنوان مشاغل سخت و زیان‌آور تعریف شده‌اند؛ چراکه فشار جسمی و روحی زیادی را به فرد شاغل وارد می‌کنند. کسانی که در این مشاغل فعالیت می‌کنند مطابق قانون بازنشستگی با داشتن سابقه 20سال متوالی در پرداخت حق بیمه بدون شرط سنی می‌توانند بازنشسته شوند. درصورتی که سوابق بیمه‌شده به‌صورت متناوب باشد باید 25سال حق بیمه پرداخت کرده باشد تا مشمول بازنشستگی شود.