گزارش
چالش‌های انتشار رایگان نسخه‌های الکترونیک کتاب‌های دانشگاهی
شاید وقتی دیگر
محمدناصر احدی ـ روزنامه‌نگار
کرونا تقریبا تمام کشورهای جهان را درگیر کرده و بر ابعاد مختلف زندگی میلیون‌ها انسان اثر گذاشته، اما واکنش دولت‌ـ ملت‌های مختلف به این بیماری، براساس نظام‌های اجتماعی، سیاسی و اقتصادی‌شان، متفاوت بوده است. حتی لیبرال‌ترین دولت‌ها که هرگز ایمان‌شان را به بازار آزاد از دست نمی‌دهند، سعی کرده‌اند با اختصاص بودجه‌های کلان از ملت‌شان حمایت کنند و در سوی مقابل، سازمان‌ها و نهادهای خصوصی که با بودجه‌های عمومی اداره نمی‌شوند نیز به سهم خود کوشیده‌اند که در این بحران جهانی، گامی در جهت تسهیل شرایط زندگی بردارند.
حوزه فرهنگ و هنر و سرگرمی از شیوع کرونا متحمل لطمات و صدمات فراوانی شد که انتظار نمی‌رود به این زودی‌ها کمر راست کند؛ سینماها، تئاترها، کنسرت‌ها، ناشران و کتابفروشی‌ها، گالری‌های هنری، پارکهای سرگرمی و هر نوع مشغولیت هنری و تفریحی که با تجمع افراد سروکار دارد، تعطیل شدند تا تلفات این بیماری به حداقل برسد. با این حال، کرونا این فرصت را ایجاد کرد تا شق‌های دیگری از ارتباطات انسانی و امکان‌های جدیدی برای تفریح و سرگرمی و البته آموزش رخ عیان کند. از همان نخستین روزهای این اپیدمی مرگبار، برخی ناشران دانشگاهی بین‌المللی ـ همانند انتشارات دانشگاه کمبریج، دانشگاه ملی استرالیا، دانشگاه دوک، دانشگاه ایالت اوهایو، دانشگاه آکسفورد، دانشگاه کالیفرنیا، دانشگاه میشیگان، دانشگاه یِیل... ـ امکان استفاده رایگان از نسخه الکترونیکی بعضی آثارشان را فراهم کردند و به این ترتیب دانشجویانی که از کلاس‌های درس بازمانده بودند و حتی نمی‌توانستند منابع مطالعاتی مورد نیازشان را از کتابفروشی‌ها و کتابخانه‌ها تهیه کنند، توانستند با استفاده از این نسخه‌های الکترونیک، از فرصت قرنطینه برای مطالعه و تحقیق بهره ببرند. اما این اتفاق فقط در سطح جهانی رقم خورد و همچون بسیاری دیگر از اقدامات حمایتی که مشابه‌شان هرگز در کشورمان به اجرا درنیامد، ناشران دانشگاهی ایرانی به استقبال چنین اقدامی نرفتند. اما چرا این رخداد در کشور ما که چند ماهی است دانشگاه‌هایش تعطیل است مورد توجه قرار نگرفته، پرسشی است که در این گزارش به‌دنبال یافتن پاسخ آن بوده‌ایم.
ضیافت دانشگاه تهران با امیل بریه، ارسطو و...
دانشگاه تهران در آخرین روز سال گذشته اعلام کرد که از ابتدای فروردین 1399همه کتاب‌های الکترونیک انتشارات این دانشگاه به‌صورت رایگان در اختیار علاقه‌مندان قرار خواهد گرفت. کتاب‌های الکترونیک دانشگاه تهران که از طریق اپلیکیشن فیدیبو یا کتابخوان الکترونیکی خود این انتشارات در دسترس قرار گرفت، در دسته‌های علوم انسانی، علوم اجتماعی و رفتاری، فنی و مهندسی، علوم پایه، هنر و معماری و شهرسازی، کشاورزی و محیط‌زیست، پزشکی و دامپزشکی قرار داشتند.
در میان این کتاب‌ها، آثار مهم و خواندنی‌ای مثل «تاریخ فلسفه در دوره یونانی» امیل بریه ترجمه دکتر علیمراد داوودی، «اصول حکومت آتن» ارسطو ترجمه محمد ابراهیم باستانی پاریزی، جلد اول و دوم «ترجمه آثار البلاد و اخبار‌العباد» مشتمل بر 760صفحه و «رساله در اصول علم انسانی» جورج بارکلی ترجمه منوچهر بزرگمهر یافت می‌شود که دسترسی رایگان به آنها - مخصوصا در اپلیکیشن خود انتشارات دانشگاه که کیفیت خوبی دارد- برای هر دانشجوی علاقه‌مندی خوشحال‌کننده است.
با اینکه عناوین کتاب‌های کاغذی انتشارات دانشگاه تهران بسیار بیشتر از کتاب‌های الکترونیک آن است، اما با این حال این اقدام دانشگاه تهران می‌توانست سرآغاز اقبال ناشران دانشگاهی به رایگان اعلام کردن نسخه الکترونیک آثارشان باشد، خصوصا که دانشگاه‌های دولتی در ایران از منابع عمومی استفاده می‌کنند و احتمالا می‌توانند از ناشران خصوصی در این زمینه دست‌ودل‌بازتر باشند؛ اما چنین نشد و حرکت دانشگاه تهران نتوانست انگیزه‌بخش سایر ناشران دانشگاهی باشد.
نبض کتب دانشگاهی در دست ناشران خصوصی
سیدعباس حسینی نیک، مدیر مسئول انجمن فرهنگی ناشران دانشگاهی، معتقد است دانشگاه تهران زیرساخت لازم برای در اختیار گذاشتن نسخه الکترونیکی‌اش را داشت، اما بسیاری از دانشگاه‌هایی که انتشارات دارند، فاقد این زیرساخت هستند. نکته دیگری که حسینی نیک به آن اشاره می‌کند وجود بروکراسی برای انجام چنین کاری است: «تعداد کتاب دانشگاهی که توسط ناشران وابسته به دانشگاه‌ها منتشر می‌شود، چندان زیاد نیست و همین کتاب‌ها نیز چنانچه بخواهند به‌صورت الکترونیک و رایگان عرضه شوند، بروکراسی زیادی وجود دارد که مانع از این کار می‌شود. از طرف دیگر، بسیاری از نویسندگان نامدار کتب دانشگاهی به‌دلیل حق تالیف یا ترجمه خوبی که از ناشران خصوصی می‌گیرند، تمایلی به همکاری با ناشران وابسته به دانشگاه‌ها ندارند.» به‌جز مسائل اقتصادی، باید این نکته را هم درنظر داشت که معمولا توزیع کتاب‌های ناشران وابسته به دانشگاه‌ها به خوبی ناشران خصوصی نیست و همین نکته می‌تواند عامل دیگری برای بی‌رغبتی مولفان کتاب دانشگاهی برای همکاری با دانشگاه‌ها باشد. به این ترتیب، مدام از تعداد کتاب‌هایی که شانس ارائه نسخه الکترونیک رایگان‌شان از سوی دانشگاه‌ها وجود دارد، کاسته می‌شود.
حسینی نیک که خود در زمینه حقوق مالکیت فکری تخصص دارد، نکته جالبی را در زمینه کتب دانشگاهی رشته حقوق مطرح می‌کند: «در رشته حقوق 3انتشارات مجد، گنج دانش و میزان که خصوصی هستند، جمعا چیزی در حدود 3هزار عنوان کتاب حقوقی منتشر کرده‌اند؛ درحالی‌که تعداد کتب ناشران دانشگاه‌ها احتمالا از 500عنوان فراتر نمی‌رود؛ یعنی این 3 ناشرِ خصوصی مجموعا 6برابر ناشران دانشگاهی دولتی کتاب منتشر کرده‌اند، کتاب‌هایی که اغلب‌شان مرجع و جزو منابع مهم این رشته است. در رشته پزشکی نیز تعداد عناوین دانشگاهی منتشرشده توسط ناشران خصوصی چند برابر ناشران دانشگاهی دولتی است و حتی مسئولان وزارت بهداشت نیز ترجیح می‌دهند که با ناشران خصوصی برای انتشار کتب مورد نظرشان همکاری کنند.» حسینی‌نیک در آخر می‌گوید: «امروز کرونا هست، فردا زلزله یا تحریم کاغذ، اما جامعه نشر ما آمادگی لازم را ندارد تا واکنش متناسبی با این رویدادها از خود نشان دهد. گسترش نشر الکترونیک می‌تواند گامی برای مقابله با بحران‌ها باشد.»
«سمتا» با تخفیف، ولی نه مجانی
انتشارات سمت (سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها) که از اواسط سال 1364فعالیت خود را با هدف مدیریت تولید محتوای علمی دانشگاهی در حوزه‌های مختلف علوم انسانی و اسلامی آغاز کرده، یکی دیگر از ناشران دانشگاهی است که نسخه الکترونیک رایگان معدودی از کتاب‌هایش را در اپلیکیشن کتابخوان خودش (سمتا) عرضه کرده است. با این حال، تنوع موضوعات و عناوین پرشمار این نشر، این انتظار را ایجاد می‌کند که تعداد کتب بیشتری به‌صورت الکترونیک و رایگان در دوران شیوع کرونا در اختیار دانشجویان قرار می‌گرفت. اما چرا چنین نشد؟ امیرحسین حسینی، کارشناس روابط عمومی این سازمان می‌گوید: «بیش از هزار و 100عنوان از کتاب‌های متاخر نشر سمت دیجیتال شده و با قیمت‌های پایین در سمتا قابل تهیه است، اما از آنجا که ما سازمانی دولتی هستیم و باید پاسخگوی تراکنش‌های مالی خود باشیم، رایگان کردن این کتاب‌ها نیازمند مصوبه هیأت امناء و دستور رئیس سازمان است. همچنین، در برخی دانشگاه‌ها بن‌های تخفیفی در اختیار اعضای هیأت‌های علمی قرار می‌دهیم تا این بن‌ها را به دانشجویان خود بدهند که آنها راحت‌تر بتوانند کتاب‌های مورد نیازشان را از ما تهیه کنند.»
به هر حال به‌نظر می‌رسد، سمت از این توان برخوردار است که نسخه الکترونیک آثار پرمخاطبش را به‌صورت رایگان در اختیار دانشجویان قرار دهد تا حداقل در این دوران تعطیلی دانشگاه‌ها، مطالعه و تحقیق تعطیل نشود.
