معرفی هیئت‌ها و مکان‌هایی که مراسم عزاداری خاص در تهران دارند
اصلا حسین جنس غمش فرق می‌کند
این روزها در هر کوچه و برزنی، خیمه‌ها و بیرق‌های عزا برافراشته شده و تمام شهر به سوگ سالارشهیدان حضرت اباعبدالله الحسین(ع) و یارانش نشسته است. گرچه در سال‌های اخیر عزاداری‌‌ها شکل و رنگ جدید‌تری به‌خود گرفته‌اند اما هنوز هم می‌توان هیئت‌هایی را در همین تهران پیدا کرد که به سبک قدیم عزاداری می‌کنند. اتفاقا همین سبک و سیاق قدیمی آنهاست که پای خیل عزاداران را به مجالس‌شان کشانده است. اگر تا امسال فقط در مجالس و روضه‌های اطراف محل سکونت یا اقوام‌تان شرکت می‌کردید، دیگر وقت آن رسیده تا سری به هیئت‌ها، حسینیه‌ها و تکیه‌های خاص شهر هم بزنید. زیرا شور و حال عزاداری در این مجالس وصف‌ناپذیر است؛ شاید به همین‌خاطر است که با گذشت زمان و تاسیس هیئت‌های بسیار در شهر، هنور هم حرف اول عزاداری سالار شهیدان در تهران و شاید ایران را می‌زنند. با ما همراه باشید تا سری به این مجالس قدیمی در دهه اول و دوم ماه محرم بزنیم و با آداب و رسوم و ویژگی‌های خاص آنها آشنا شویم.
مراسم ظهر عاشورا در چهارراه گلوبندک
خیمه سوزان در بازار بزرگ
علاوه بر برپایی مراسم چهارپایه‌خوانی در بازار، عزاداری‌های اصیل دیگری هم در این مکان از سال‌ها پیش برگزار شده و همچنان با شور خاصی برپا می‌شود. یکی از این مراسم‌ها در ظهر روز عاشورا در تقاطع خیابان 15خرداد و خیابان خیام برگزار می‌شود. پس از اقامه نماز ظهر عاشورا، دسته‌های عزاداری بازار در این تقاطع یا همان چهارراه گلوبندک دور هم گرد می‌آیند. این دسته‌ها با دسته‌های عزاداری نقاط دیگر شهر تفاوت دارند؛ یکی از پرشورترین هیئت‌ها از آن کربلایی‌های مقیم تهران است که در چهارراه گلوبندک خیمه بزرگی را علم کرده و آن را در روز عاشورا آتش می‌زنند. نظم و ترتیب کربلایی‌ها در اجرای مراسم سینه‌زنی و نوحه‌خوانی به زبان عربی ویژگی این افراد است. برای مثال از طبل‌های پوستی و شیپور استفاده می‌شود که هم صدای گوش‌خراشی را در مقایسه با طبل‌های وارداتی تولید نمی‌کنند و هم ظاهر اصیل و سنتی عزاداری این قسمت از شهر را حفظ می‌کنند. دسته‌های عزاداری بازار که در آنها از بازیگرانی با لباس‌های تعزیه و حیواناتی مثل اسب و شتر برای بازسازی کاروان‌های حاضر در واقعه کربلا استفاده می‌شود، در این محل دور هم جمع می‌شوند و خیمه بزرگی که هرساله در این محل برپا می‌شود به یاد خیمه‌سوزان ظهر عاشورا در واقعه کربلا به آتش کشیده می‌شود. هرساله تعداد زیادی از مردم پایتخت و شهرهای دیگر برای شرکت در این مراسم به چهارراه گلوبندک مراجعه می‌کنند.
حسینیه 200 ساله سادات اخوی
عزاداری به سبک زنان قاجار
این حسینیه را یکی از قدیمی‌ترین حسینیه‌های شهر می‌نامند؛ جایی که حدود ۲۰۰سال پیش مرحوم سیدابراهیم سادات اخوی منزل مسکونی خود را وقف مجلس عزاداری سیدالشهدا(ع) کرد. آن زمان حتی خودش هم فکرش را نمی‌کرد که باعث و بانی این مجلس پرشور حسینی شود. نکته جالب اینکه این حسینیه هنوز برخی از عادت‌های گذشته همچون پذیرایی با قهوه از عزاداران و مهمانان را حفظ کرده است. زیرا قبل از اینکه نوشیدن چای در ایران و به طبع در تهران به یک عادت تبدیل شود، قهوه، نوشیدنی معمول محافل و مهمانی‌ها بود. طبق همین عادت حسینیه سادات‌اخوی گاهی وقت‌ها،با قهوه و نان قندی از عزاداران پذیرایی می‌کند. نکته دیگر درباره معماری خاص این حسینیه است. سقف حسینیه را خیمه‌ای که به وسیله سه چوب علم شده، پوشانده است. این حسینیه چند تخته چادر دارد که جنس یک تخته آن از کرباس است. استفاده از پارچه‌های قلمکاری بسیار بزرگ با نقش‌های طاووس، انسان‌های بالدار و ذکر ائمه در تزیین حسینیه سادات‌اخوی یکی از ویژگی‌های منحصر به فرد آن است. با وجود گذشت 2قرن هنوز هم مراسم مذهبی به شکل سنتی خودش در حسینیه سادات اخوی برگزار می‌شود و روضه‌خوان‌هایی از3نسل به نوبت پای منبر حسینیه می‌روند و روضه یا زیارت عاشورا می‌خوانند. بعد از هر روضه، جمعیت حسینیه بیشتر و بیشتر می‌شود؛ تا جایی که بسیاری مجبورند در کوچه و بیرون از آن در مراسم عزاداری مشارکت کنند. بیشتر عزاداران این مراسم را زنان تشکیل می‌دهند، در یک طرف حیاط مردان و در طرف دیگر و سراسر حیاط، زنان حضور دارند. گفته می‌شود در گذشته این مراسم مختص بانوان بوده است و به همین‌خاطر حضور آنها چشمگیر است. این حسینیه در طول سال در ۲۳مناسبت، از ولادت‌ها گرفته تا شهادت‌ها و عیدها، برنامه اجرا می‌کند
هیئت نوجوانان قنات‌آباد
نوجوانانی که در یک هیئت پیر شده‌اند
یکی از هیئت‌های خاص شهر تهران هیئت 60ساله نوجوانان قنات‌آباد است. گرچه بانیان این هیئت نوجوانان این محله بودند اما حالا برای خودشان، پیر غلام یا ریش سفیدی شده‌اند. این هیئت را حاج اکبر ناظم قنات‌آبادی بنا گذاشته است. زمانی هم که بچه‌های محله قنات‌آباد تصمیم گرفتند دور هم جمع شوند، همه‌شان 10،12 سال بیشتر نداشتند. بعد‌ها این هیئت، صاحب حسینیه ثابتی هم شد و با هیئت نوباوگان قنات‌آباد ادغام شد تا هیئت نوجوانان قنات‌آباد در منزل حاج آقای‌صادقی شکل بگیرد. بازارخوانی‌ها و مراسم‌های سنتی و نیز نقشی که هیئت در انقلاب ایفا کرده، جزو ویژگی‌های خاص آن محسوب می‌شود و بزرگ‌ترین ویژگی آن هم، این است که نوجوانانی، یک هیئت را تشکیل داده‌اند و در طول نیم قرن، با این هیئت، پیر شده‌اند. آیت‌الله طالقانی، آیت‌الله امامی‌کاشانی، حجت‌الاسلام ناطق نوری و... هم سابقه منبر‌رفتن در این هیئت را دارند.
عزاداری خاص در سومین روز از شهادت امام حسینع
حرکت دسته‌های بنی‌اسد
در تاریخ وقایع عاشورا آمده است که همزمان با فرارسیدن سومین روز از شهادت امام حسین(ع) و یارانش، قوم بنی‌اسد به اصرار زنان این قوم به کربلا می‌آیند و با پیکر شهدا مواجه می‌شوند، در همین لحظه امام سجاد(ع) نیز به این قوم می‌پیوندد و سپس یک به یک پیکرها را شناسایی می‌کنند. به پاس گرامیداشت روز سوم شهادت، همه ساله در تهران دسته‌های عزاداری تهرانی از شرق تا غرب، از شمال تا جنوب در یک مسیر قرار می‌گیرند و مراسم زیبایی در شأن این روز برپا می‌دارند، این مسیر از میدان قیام واقع در خیابان ری تهران آغاز و سپس با عبور از بازار امین‌حضور (لوازم خانگی فروش‌ها) به سمت چهارراه سرچشمه واقع در خیابان مصطفی خمینی(ره) رفته و در پایان به سمت بازار تهران یعنی چهارراه سیروس و مولوی حرکت می‌کنند. عزاداران زیادی برای مشاهده علم‌کشان هیئت‌های مذهبی شرق و جنوب شرقی تهران و شرکت در مراسم عزاداری به این نقطه از شهر می‌آیند.
مشعل‌گردانی و فعالیت موکب‌ها در دولت‌آباد
عزاداری عرب‌ها در شهرری
اگر به‌دنبال تجربه یک عزاداری متفاوت و پرشور در ماه محرم هستید حتما سری به محله دولت‌آباد در شهرری بزنید. مراسم مشعل‌گردانی و فعالیت موکب‌های عزاداری دولت‌آباد، یکی از پرشورترین مراسم‌های مذهبی در شهر تهران است. این آیین زیبا و کم‌نظیر هر ساله در ماه محرم در شب‌های هشتم ،نهم و دهم در یکی از بلوارهای اصلی دولت‌آباد یعنی بلوار قدس که مسجد بزرگ کاظمینی در آن قرار دارد برگزار می‌شود. به این ترتیب که روبه‌روی مسجد خیمه بسیار بزرگی برپا می‌شود که نمادی از کساء اهل‌بیت(ع) است. در هر دو طرف بلوار عزاداران در روزهای ابتدایی محرم موکب برپا کرده و در شب‌های دهه اول محرم به عزاداران شام می‌دهند. تماشای این صحنه بیننده را به یاد پیاده‌روی اربعین می‌اندازد چرا که دقیقا شبیه موکب‌هایی است که عراقی‌ها برای زائرین امام حسین(ع) برپا می‌کنند. البته برپایی این مراسم شبیه عزاداری عرب‌ها خیلی هم بی‌ارتباط با ساکنان این محله نیست. زیرا اغلب ساکنان اینجا گرچه اصالتا ایرانی هستند اما سال‌ها قبل به قصد تحصیل علوم حوزوی نزد مراجع نجف به عراق مهاجرت کرده بودند. بعد از چند نسل فرزندان آنها ایرانی- عراقی محسوب می‌شوند که البته در زمان جنگ تحمیلی به دستور صدام به جرم ایرانی‌بودن از عراق اخراج شده و به این محله آمدند. آنها همچنان سر ارادت بر آستان خفته کربلا دارند و هرساله مراسمی درخور و باشکوه، شبیه مراسم عرب‌ها برپا می‌کنند. پس عجیب نیست اگر از جای جای این مراسم عطر و بوی آن سرزمین به مشام برسد. مراسم باشکوه عزاداری در دسته‌های مختلف سنج و دمام، زنجیرزنی و سینه‌زنی آغاز می‌شود و عزاداران دسته‌دسته از جلوی چادرها حرکت می‌کنند و مردم که در دو طرف ایستاده‌اند به عزاداری می‌پردازند.
بعد از اینکه چند دسته از عزاداران از جلوی جمعیت رد شدند کم کم شاهد حضور مشعل‌گردانان با مشعل‌هایی هستیم که گرمای مراسم را چند برابر می‌کنند. علاوه بر آن، تعداد زیادی چهلچراغ گازی یا برقی نیز روی علم‌هایی قراردارند که هرکدام اندازه و وزن متفاوتی دارند. مشعل را شخصی که توانایی بالایی دارد و نذر کرده است روی شانه خود حمل می‌کند. مشعل‌گردان به وسط میدان می‌آید و هر چند متر که حرکت می‌کند در یک نقطه می‌ایستد و مشعل را به سرعت به‌صورت دورانی می‌گرداند. اوج هیجان مشعل‌گردانی همین چرخش‌های مداومی است که مشعل‌گردان انجام می‌دهد. در این لحظه عزاداران شیون می‌کنند و بر سر و صورت و سینه خود می‌زنند، شمشیر زنان شمشیر خود را در هوا می‌چرخانند، نوحه‌خوانان نوحه سر می‌دهند، دمام زنان بر طبل خود می‌کوبند و بوقچی‌ها با بوق خود آوای سوزناکی سر می‌دهند. این حرکت، یعنی مشعل‌گردانی چندبار تکرار می‌شود و بعد از آن از مسیر بلوار و بین موکب‌ها از سوی دیگر خارج می‌شوند، چند دسته مشعل‌گردان دیگر نیز به همین ترتیب از مقابل خیمه‌ها و جایی که مردم به نظاره ایستاده‌اند عبور می‌کنند. بعد از مراسم از عزاداران پذیرایی گسترده‌ای می‌شود که شامل قیمه عربی، قورمه سبزی، نخود، شله‌زرد، آش، حلیم و... است. بعضی از این غذاها همراه با ادویه عربی و خاصی هستند که حس و حال غذاهای عربی و همچنین جنوب ایران را زنده می‌کند.
چهارپایه‌خوانی در قلب تهران
عزاداری زیر چارسوق بازار
در گذشته مداحان برای رساندن صدای خود به عزاداران روی چهارپایه می‌ایستادند و مردم دور او جمع می‌شدند. از طرفی به این شیوه همه عزاداران چهره مداح را هنگام مداحی و نوحه‌خوانی می‌دیدند. از این‌رو «چهارپایه‌خوانی» از آداب تهران قدیم در روزهای محرم شمرده شد که گویا این روزها فقط در بازار تهران و محله شمیران می‌توان سراغش را گرفت. این عزاداری خاص پای بسیاری از اهالی پایتخت را به بازار کشانده و اصلا سال‌هاست چهارپایه‌خوانی با نام بازار گره خورده است. در بازار تهران، هیئت‌های عزاداری در تیمچه‌ها و کوچه‌ها به حرکت درمی‌آیند و ابتدای بازارچه‌ها و سراهای خاصی مثل چارسوق بزرگ و تیمچه حاجب‌الدوله توقف می‌کنند و مداح روی چهارپایه می‌رود و عزاداری می‌کنند و بعد دوباره راه خود را در پیش می‌گیرند تا دسته عزاداری بعدی از راه برسد. جالب است بدانید چهارپایه‌خوان آخرین درجه‌ای است که هر مداح و روضه‌خوانی به آن می‌رسد. به همین دلیل هیئت‌های بازار اهمیت زیادی برای آن قائل هستند. در میان چهارپایه‌خوانان نامدار تهران اسم افرادی مثل حاج اکبر خلج و شاه‌حسین بهاری و احمد دلجو به چشم می‌خورد.
چهارپایه‌خوانی علاوه بر برخورداری از مهارت مداحی و نیاز به داشتن صدایی خوش، نیازمند این است که فرد بتواند روضه خود را در عرض 10تا 15دقیقه بخواند و در این مدت کم عزاداران را به شور بیندازد. چهارسو بزرگ، بازارچه نایب‌السلطنه، تیمچه حاجب‌الدوله، ابتدای بازار کفاش‌ها ازجمله نقاطی در بازار تهران است که دسته‌های عزاداری با رسیدن به آن توقف می‌کنند و مداح، چهارپایه‌خوانی را سر می‌دهد. کاسب‌های این محوطه از بازار کرکره‌های مغازه‌های خود را به احترام عزاداری پایین می‌آورند و مشغول عزاداری می‌شوند. تیمچه حاجب‌الدوله یکی از معروف‌ترین نقاط بازار است که در آن چهارپایه‌خوانی انجام می‌شود. در دوره قاجار این قسمت از بازار به‌دلیل نزدیک بودن به بقعه‌های امامزادگان مدفون در بازار قبرستان بود. هنوز هم کاسبان قدیمی تیمچه حاجب‌الدوله یکی از دالان‌های منتهی به تیمچه را به نام «کوچه مرده‌شویخانه» می‌شناسند که تا چند دهه پیش مرده‌شویخانه امامزادگان زید(ع) و سیدولی(ع) در آن قرار داشت. البته به‌دلیل سبک خاص این عزاداری و برگزاری آن در محله‌هایی مثل بازار، جای زنان خالی است.
اجرای مراسم خاص با نذری بانوان
تاسوعای تهرانی‌ها در کوچه حلواپزان
یکی دیگر مراسم‌های خاص تهرانی‌ها در ماه محرم، برگزاری رسم حلواپزان در کنار مسجد کربلایی‌های در چهارراه گلوبندک است. جایی که هر ساله زنان نذر می‌کنند اگر حاجتشان را گرفتند، در همین محل حلوا بپزند و بین مردم پخش کنند. این رسم چنان محبوب و پرطرفدار شده که در چند سال اخیر به یکی از معروف‌ترین مکان‌های خاص عزاداری و طبخ نذری در روز تاسوعا تبدیل شده و حتی این معبر را به کوچه حلواپزان معروف کرده است. روز تاسوعا هر یک از زنان یک دیگ و یک اجاق کوچک یا پیک‌نیک با خود به این محل می‌آورد و شروع به پخت حلوای نذری امام‌حسین(ع) می‌کند. هر گوشه از این خیابان بانویی مشغول تف دادن آرد و تهیه شربت حلواست و بوی حلوا از هر طرف می‌آید. برخی از اهالی این محله هم در خانه‌هایشان را باز می‌گذارند و آشپزخانه‌شان را هم در اختیار بانوان می‌گذارند تا مردم راحت‌تر ادای نذر کنند. هر کسی اینجا وسایل مورد نیازش را می‌آورد و همه با هم کمک می‌کنند تا حلوای بهتری پخته شود. تقربیا هر زنی که یک‌بار این نذر را کرده هر سال دوباره به همین جا می‌آید، اصلا حضور زنان باعث شده تا این مکان دیگر در قرق آنها باشد و در ظهر تاسوعا همه یک جا جمع شوند و ادای نذر کنند. البته کم کم مردان هم به این جمع اضافه می‌شوند و هر کسی پولی می‌دهد تا آرد بیشتری برای پخت حلوای بیشتر تهیه شود. همچنان که آرد را هم می‌زنند تا سرخ شود، صدای صلوات، دعا و آرزو برای قبولی نذر شنیده می‌شود. در اینجا رسم بر این است که هر کسی باید از ۷نفر 7لقمه حلوای نذری بگیرد و اگر حاجتش را گرفت سال بعد خودش یکی از حلواپزان کوچه باشد. به همین دلیل است که حالا بعد از چند سال تعداد این افراد بیشتر از سال‌های قبل شده است. تهرانی‌ها حالا این سنت را یکی از آیین‌های خود می‌دانند.
