یاری‌رسانی سیاست خارجی به اقتصاد

مهم‌ترین چالش سیاست خارجی
کارشناس: رامین مهمانپرست
چالش: تقویت روابط با همسایگان و کمک به صادرات

شبنم سید مجیدی_خبرنگار
دنیا سال سیاهی را پشت‌سر می‌گذارد. بعضی تحلیلگران می‌گویند همه‌گیری ویروس کرونا باعث‌تغییرات عمیق و اساسی در سیاست جهانی و اقتصاد بین‌المللی خواهد شد. از آن طرف بعضی دیگر می‌گویند شواهد نشان می‌دهد این بحران، پایه‌های نظام جهانی را در طولانی‌مدت تغییر نخواهد داد و کرونا شبیه یک شوک عمل می‌کند که برای مدتی کوتاه تأثیرات آن را در همه روابط بین‌المللی حس می‌کنیم و بعد همه‌‌چیز به جای خود بازمی‌گردد.
هر کدام از این دو دیدگاه درست باشد، می‌توان با قطعیت گفت که توسعه‌یافته‌ترین کشورها، آسیب‌پذیرترین‌ها در برابر بحران بودند. پاندمی ویروس کرونا نشان داد که چقدر نظام روابط بین‌المللی شکننده است؛ اتحاد کشورها را تغییر می‌دهد و نهادهای سیاسی و اقتصاد جهانی را با گذشته متفاوت می‌کند. همه‌گیری ویروس کرونا باعث شد که روابط جهانی هر چند به‌صورت موقت، تغییر کند. کشورها سعی کردند از هم دور شوند تا بتوانند با هم بر این بحران پیروز شوند.
در کشور ما ایران علاوه بر اثرگذاری همه‌گیری ویروس کرونا در روابط بین‌المللی‌مان، مسائل پیچیده دیگری نیز وجود داشته و دارد. کشورهای طرف ما، حالا همگی با بحران دست و پنجه نرم می‌کنند اما به‌نظر نمی‌رسد که این موضوع باعث تغییر در سیاست‌های آنها در قبال ایران شود.
برنامه فشار حداکثری دونالد ترامپ رئیس‌جمهور آمریکا با تشدید تحریم‌های اقتصادی همزمان با بحران کرونا و تهدید سلامت عمومی، سال سختی را از نظر سیاست خارجی برای ایران در پی دارد. اینها در حالی است که از سال گذشته، علاوه بر تحریم‌های آمریکا، حادثه شلیک اشتباهی به هواپیمای مسافربری اوکراینی، اعتراضات آبان‌ماه در واکنش به گرانی بنزین، به شهادت رسیدن سردار قاسم سلیمانی و... از پیش، روابط ایران را با خیلی کشورهای دیگر تحت‌تأثیر قرار داده بود. حالا بحران کرونا و تهدید سلامت عمومی، سال سخت‌تری را از نظر روابط بین‌الملل پیش‌روی ایران قرار داده است. سیاست‌های خارجی، با آنچه در داخل در جریان است رابطه تنگاتنگی دارند.
از یک سو، ایران در منطقه به‌عنوان کانون شیوع ویروس شناخته می‌شود که روابط با همسایگان را در شرایطی که بحران اقتصادی از قبل گریبان کشور را گرفته بود، پیچیده‌تر می‌کند. احتمال دارد ایران وارد دوره رکود عمیق‌تری شود. به همین منظور حفظ روابط با کشورهای متحد و تقویت آن، از همیشه پراهمیت‌تر است. یکی از مهم‌ترین چالش‌های ایران در عرصه سیاست خارجی در شرایط بحران اقتصاد داخلی و کسری بودجه و هزینه‌های بخش سلامت و... پیدا‌کردن بازارهای صادراتی جدید و حفظ بازارهای پیشین است.
صادرات ایران در فروردین‌ماه 99معادل 1.6میلیارد دلار بوده است که به لحاظ ارزشی 36درصد و به لحاظ وزنی 38درصد نسبت به‌مدت مشابه سال قبل کاهش یافته است. کشورهای مقصد کالاهای صادراتی ما نیز چین با 500میلیون دلار سهم و امارات‌متحده عربی با 355میلیون دلار، عراق با 259میلیون دلار و افغانستان با 125میلیون دلار بوده‌اند. پس سال99 برای سیاست خارجی ما سال سرنوشت‌سازی‌ است؛ چرا که اقتصاد داخل و ادامه حیات دولت به پیداکردن درآمدهای جایگزین نفت وابسته است و سیاستمداران عرصه بین‌المللی در این زمینه باید بیشترین توان خود را به‌کار گیرند. صادرات نفت ما طبق بعضی پیش‌بینی‌ها ممکن است امسال که تقاضای‌جهانی برای نفت کاهش یافته، در حد بسیار اندکی باشد و این موضوع گشایش در زمینه صادرات را پراهمیت‌تر می‌کند.
یکی دیگر از موارد مهم در عرصه سیاست بین‌الملل در سال99، موضوع انتخابات آمریکا و تأثیر آن بر وضعیت ایران است. بعضی‌ها استدلال می‌کنند که انتخابات آمریکا در ماه‌های پیش‌رو و تغییر احتمالی دونالد ترامپ می‌تواند سیاست‌های آمریکا را در قبال ایران تغییر دهد و آینده به نفع ایران تمام شود، به‌خصوص آنکه دنیای پس از کرونا می‌تواند متفاوت با گذشته باشد. همین حالا نیز همه‌گیری جهانی به کاهش قدرت آمریکا و دیگر کشورهای مدعی و کاهش حضور نظامی ایالات متحده در عربستان و منطقه خاورمیانه منجر شده است. همچنین روابط آمریکا با ابرقدرت دیگر یعنی چین را از همیشه تیره‌تر کرده است. با این حال، شاید تأثیر تغییر دولت در آمریکا آنچنان که می‌نماید، نباشد؛ به‌خصوص آنکه خیلی‌ها اعتقاد دارند برجام دیگر عملا کارکرد خود را از دست داده است. همین چندی پیش برایان هوک، نماینده ویژه وزارت خارجه آمریکا در امور ایران درباره انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا و وعده حزب دمکرات برای بازگشت آنها به برجام اینطور اظهار کرده است که تا آن زمان چیزی از برجام و توافق هسته‌ای با ایران باقی نخواهد ماند که رقبا درباره بازگشت به آن وعده می‌دهند. بنابراین آنچه مشخص است اینکه با توجه به آنچه تا امروز دیده شده است، مسائل مربوط به FATF، تحریم‌ها و بسته‌شدن مرزهای کشورها و کاهش صادرات، بعید است که در عرصه سیاست خارجی بهبودی را شاهد باشیم. مگر آنکه دولت و مجلس سیاست و الگوی جدیدی را درباره گسترش روابط با کشورهای متحد و همسایگان ترسیم کنند تا بتوان فشارهای تحریمی و اقتصادی بر کشور را کمتر کرد.

حفظ روابط همسایگان
ایران در منطقه به‌عنوان کانون شیوع ویروس شناخته می‌شود که روابط با همسایگان را در شرایطی که بحران اقتصادی از قبل گریبان کشور را گرفته بود، پیچیده‌تر می‌کند. احتمال دارد ایران وارد دوره رکود عمیق‌تری شود. به همین منظور حفظ روابط با کشورهای متحد و تقویت آن، از همیشه پراهمیت‌تر است

تغییرات دنیا، برای ما معجزه نمی‌کند
رامین مهمانپرست _سخنگوی اسبق وزارت امور خارجه و سفیر پیشین ایران در لهستان و لیتوانی

بزرگ‌ترین ضعف‌های ما در عرصه بین‌المللی، نشات‌گرفته از ضعف‌های اقتصاد ملی است. تحریم‌ها و تلاش‌های آمریکایی‌ها برای کاهش درآمدهای نفتی ما و رساندن آن به پایین‌ترین حد، کاهش قیمت نفت و فشاری که این موضوعات روی بودجه می‌آورد، همگی منجر به ضعف در اقتصاد ملی شده است. در این زمینه لازم است به سرعت تصمیمات شجاعانه و بزرگی برای تغییر رویه‌های اقتصادی و ساختار اداری در کشورمان گرفته شود. قطعاً سیاست خارجی برای حل بخشی از این چالش‌ها می‌تواند کمک کند. پیداکردن بازارهای مناسب برای صادرات کالاها و خدمات ایرانی یکی از مواردی است که می‌تواند به افزایش توان تولیدی و درآمدهای صادراتی منجر شود. همچنین تامین نیازهای داخلی در زمینه تکنولوژی‌های تولیدی و ماشین‌آلات از دیگر اقداماتی است که دستگاه سیاست خارجی باید پیگیر آن باشد.
مسلم است که یکی از مهم‌ترین موضوعات در مجامع بین‌المللی مقابله با تحریم‌های غیرقانونی و یکجانبه آمریکایی‌ها علیه ایران است. موضوعی که در این زمینه باید مورد توجه سیاستمداران در عرصه بین‌المللی قرارگیرد، توسعه روابط دوجانبه به‌خصوص با کشورهای همسایه و گسترش همکاری‌های چندجانبه منطقه‌ای است. باید تلاش شود از طریق تامین منافع ملی‌مان و کشورهای دوست‌مان، تحریم‌ها را کنار بزنیم. باید اقتصاد بدون نفت به‌صورت جدی در دستور کار مسئولان اقتصادی کشور قرار گیرد که طبیعتا وزارت امور خارجه در بعد سیاست خارجی می‌تواند کمک کند تا این جایگزینی به شکل مناسبی کامل شود. ولی قطعا این مسئله به یک اراده بزرگ در کشور در بالاترین سطوح تصمیم‌گیری نیاز دارد.
نکته مهم این است که در نهایت حل مسائل داخلی، می‌تواند سیاست خارجی ما را تقویت کند. مسائلی مثل انتخابات آمریکا ممکن است به‌صورت مقطعی نوساناتی در وضعیت ما ایجاد کند. به‌طور مثال اگر دمکرات‌ها رأی بیاورند به‌صورت موقت فشارهایی که ترامپ و همکارانش بر ما وارد کرده‌اند، کاهش می‌یابد ولی یادمان نرود تفاوتی ندارد چه حزبی در آمریکا به قدرت برسد. ما بزرگ‌ترین و گسترده‌ترین تحریم‌ها را در زمان حکمرانی دمکرات‌ها داشته‌ایم. در نتیجه راه‌حل اساسی این است که چشم امیدمان به اتفاقات خارجی نباشد. تحولاتی که در آمریکا و دیگر کشورها رخ می‌دهد آنقدر اهمیت ندارد که توانایی‌های داخلی و رفع مشکلات اقتصادی و ساختارهای اداری دارای اهمیت است. این ساختارها باید به شکلی تغییر کند که به آن نقطه مقتدرانه مورد انتظار دست یابیم.
حتی کرونا نیز که تغییرات بزرگ و قابل توجهی در سیستم‌های اقتصادی دنیا، نوع روابط خارجی آنها و همچنین سیستم‌های آموزشی و گردشگری ایجاد کرد، نمی‌تواند باعث تغییر رویکرد نسبت به کشور ما در عرصه بین‌المللی شود. کرونا اقتصاد همه کشورها را ضعیف‌تر کرده و نوع روابط آنها را تغییر داده است. با این حال به‌نظر نمی‌رسد که این موضوع در روابط ما با کشورهای دیگر موضوع تعیین‌کننده‌ای باشد. شاید در بعضی از ابعاد، الکترونیک‌شدن روابط کشورها و ارتباطات مالی جایگزینی که طراحی‌شده بتواند به بعضی کشورها کمک کند که به نوعی تحریم‌ها را دور بزنند. ولی در نهایت هیچ کدام اینها راه‌حل قطعی برای ما نیست. باید برای سیاست‌هایمان در دوران بعد از کرونا طراحی‌های خاص خودمان را داشته باشیم. نه کرونا و نه تغییرات سیاسی آمریکا و نه افزایش و کاهش قیمت نفت و... برای ما معجزه نمی‌کند.  مسیر ما برای رشد و پیشرفت مشخص است و خودمان باید اشتباهات و ضعف‌هایمان در ساختارهای اقتصادی و اداری را اصلاح و فساد را از مدیریت کشور دور کنیم  و با یک طراحی جامع و همه‌جانبه و با به‌کارگیری مدیرانی شجاع، خلاق و باانگیزه وضعیت خودمان را در عرصه داخلی و بین‌المللی بهبود دهیم. قطعا اگر در سیاست‌های داخلی قدرتمند باشیم، سیاست خارجی ما با اقتدار از حقوق کشور و منافع ملی دفاع می‌کند و برعکس، با وجود ضعف‌های جدی داخلی، موضع مقتدرانه ما در سیاست خارجی به خطر می‌افتد.