قصه‌های‌ تهران درگذر ولیعصر

حامد فوقانی _ دبیر گروه شهری

چند قدم مانده تا طولانی‌ترین خیابان خاورمیانه در فهرست جهانی یونسکو جای بگیرد؛ خیابانی با صدها عنصر تاریخی و خاطراتی که همه تهران را روایت می‌کنند. حالا هم که چند روزی می‌شود در راستای اصول 14گانه‌ لازم برای ثبت جهانی، طرح خوانا‌سازی خیابان ولیعصر(عج) اجرا شده است. با این طرح، شهروندان می‌توانند کد روی تابلوهایی را که در برخی از نقاط این خیابان زیبای پایتخت نصب شده با گوشی هوشمند خود اسکن کنند و از طریق بارکدخوان (QR کد) اطلاعات موجود راجع به اماکن شاخص این محور را به 2 زبان فارسی و انگلیسی به‌دست آورند.

شاید زودتر از 2021
خیابان ولیعصر (عج) همان مسیری است که شمال تهران را به جنوبش وصل می‌کند؛ جاده‌ای که بنایش را در دوره قاجار گذاشتند و در دوران بعدی با کاشت چنارها و آسفالت‌کشی کامل شد. این مسیر با جذابیت‌هایی که اطرافش ایجاد شد، شهرت ملی و جهانی پیدا کرد. از ایستگاه راه‌آهن گرفته تا تئاتر شهر، از موزه ملی قرآن گرفته تا موزه زمان و باغ فردوس، از پارک ساعی گرفته تا پارک ملت و از موزه مقدم گرفته تا فرهنگستان هنر، همگی در سایه هزاران چنار، هویت خیابان ولیعصر و به نوعی تهران شدند. با گذر زمان اما در دوره‌هایی برخی تیشه به ریشه هویت‌های این خیابان مهم پایتخت زدند. بلندمرتبه‌هایی قد برافراشتند تا هم آفتاب را بگیرند و هم بر خط آسمان بناهای تاریخی خط بکشند. تیغ تبر عده‌ای بر تن چنارها فرود آمد تا مغازه‌های‌شان بهتر دیده شود و برخی بساز بفروش‌ها هم با گودهای عمیق قنات‌ها را خشکاندند و حتی گاهی خبر رسید که گازوئیل به جوی ولیعصر می‌ریزند.
به همین‌خاطر، اگرچه خیابان ولیعصر در فهرست آثار ملی کشور ثبت شده بود ولی ثبت جهانی آن نیز در دستور کار قرار گرفت. بر این اساس، از 3سال و نیم پیش، اجرایی شدن اصول 14گانه مورد نظر یونسکو با پیگیری شخص شهردار تهران و مدیریت شهری و البته با همراهی وزارت میراث ‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی کلید خورد. پروپزال اقدامات لازم از سوی شهردار تهران به یونسکو تحویل داده شده و اگر کار همینطور پیش برود، خیابان ولیعصر(عج) در سال 2021میلادی و شاید هم زودتر به‌صورت دائم در فهرست جهانی ثبت می‌شود.

شهر، خوانا می‌شود
نصب تابلوهای دارای بارکد خیابان ولیعصر در راستای طرح خواناسازی شهر تهران انجام شده است؛ یعنی خواناسازی تنها به مسیر ولیعصر محدود نخواهد شد و سازمان زیباسازی شهرداری، این طرح را در دیگر نقاط شهر به اجرا در خواهد آورد. هدف از طرح خواناسازی، روایت قصه‌های تهران است. کار اما از خیابان ولیعصر آغاز شده و پیروز حناچی، شهردار تهران در این رابطه می‌گوید: «طرح خواناسازی شهر تهران» با خیابان ولیعصر(عج) آغاز شد؛ مسیری برای روایت‌گری قصه‌ها و رویدادها، معرفی میراث معماری و فرهنگی و بزرگداشت مفاخر شهر. خواناسازی خیابان ولیعصر، گامی‌ است در راه ثبت جهانی این خیابان زیبا و تاریخی.» با این حساب می‌توانید از طریق تلفن همراه خود و با اسکن کردن تابلوهای دارای بارکد، قصه خیابان‌هایی مثل مولوی، مختاری، رشت، یا بناهایی مانند انیس‌الدوله، پل امیربهادر، مسجد فخریه، سینما شهرقشنگ را بخوانید.



ثبت جهانی ولیعصر مدیریت یکپارچه می‌خواهد

  اسکندر مختاری طالقانی، استادیار دانشکده هنر:
بحث ثبت جهانی خیابان ولیعصر مقدماتی را می‌طلبد که مهم‌ترین مورد، اعمال مدیریت یکپارچه حفاظتی است؛ درحالی‌که اکنون با یک‌ مدیریت واحد مواجه نیستیم. باید توجه شود که خیابان ولیعصر در 4منطقه مختلف شهری تهران قرار دارد و علاوه بر آن، درختان آن نیز مبحث مهمی است که تصمیم‌گیری درباره کلیات آنها در سازمان فضای سبز و پارک‌ها انجام می‌شود اما نگهداری‌شان از سوی شهرداری‌های مناطق صورت می‌گیرد. بحث پیاده‌روها هم در نوع خود قابل توجه است. 10سال پیش در قالب طرحی در پیاده‌روی خیابان ولیعصر، عملیات سنگفرش و ساماندهی صورت گرفت ولی بعدها سازمان‌ها و ادارات مختلف مثل آب، برق، گاز و تلفن، سنگفرش‌های تازه را کندند تا عملیات مربوط به‌خود را انجام دهند. یادم می‌آید که زمانی محدوده تقاطع بزرگراه شهیدچمران تا میدان تجریش را که مورد بررسی قرار دادیم و متوجه شدیم که آسیب‌های فراوانی به سنگفرش‌ها وارد شده است.
مدیریت ساخت‌وساز طرفین خیابان ولیعصر نیز اهمیت بسیاری دارد که گام‌هایی برای این منظور برداشته شده اما هنوز به مرحله قانونی نرسیده است. اطلاعات آماری نشان می‌دهد که در طول 17.2کیلومتری خیابان ولیعصر 1600پلاک ساختمانی وجود دارد که باید مشمول طرح محدوده اثر ثبتی شوند؛ چراکه از این طریق، ساخت‌وسازها کنترل می‌شوند. هم‌اکنون مدیریت براساس ضوابط طرح تفصیلی انجام می‌شود که به پهنه‌بندی ربط پیدا می‌کند و اما خیابانی که ثبت ملی شده و قرار است ثبت جهانی شود، رابطه دیگری را می‌طلبد. در این بین، سازمان زیباسازی شهر تهران، پلاک به پلاک خیابان را از نظر ثبت کالبدی، الگوی معماری و اینکه چه اتفاقی باید بیفتد از بُعد بارگذاری، کاربری و میزان تراکم بررسی کرده و موارد لازم در طرح اثر ثبتی آورده شده که برای طی مراحل قانونی به کمیسیون ماده5 شهرداری تهران رفته است که می‌تواند آینده مدیریتی خیابان ولیعصر را ترسیم کند.
گام مهم دیگری که سال گذشته رخ داد، پیشنهاد به کمیسیون ماده5 برای برداشتن آنچه در طرح تفصیلی آمده بود. براساس پهنه‌بندی طرح تفصیلی قرار بود ساخت‌وسازهای طرفین خیابان ولیعصر از محدوده خیابان انقلاب به سمت راه‌آهن، 3متر عقب‌نشینی داشته باشد اما بعدها به این خاطر که  اینگونه اماکن تاریخی از بین می‌روند و هویت‌ها از دست می‌روند، طرح برداشته شد؛ اقدامی که در دوره مدیریت آقای حناچی رخ دارد و درباره خیابان‌های حافظ و شوش هم به‌دلیل داشتن عناصر تاریخی اعمال شد. گام بعدی، احیای اماکنی است که آسیب دیده‌اند. مانند اتفاقی که برای کاخ مرمر افتاد و مجموعه در اختیار بنیاد مستضعفان قرار گرفت تا تبدیل به موزه تهران شود. در این مسیر، ساختمان‌های دولتی نیز باید ضابطه‌مند شوند، چراکه چنین ساختمان‌هایی اغلب بی‌توجه به هنر، معماری و هویت خیابان بنا شده و می‌شوند و عملکردگرا هستند. در واقع باید جلوی ساخت‌وساز به این شیوه گرفته شود.
به هر ترتیب پرونده ثبت جهانی طولانی‌ترین خیابان خاورمیانه، در گرو اعمال مدیریت یکپارچه است. باید مشخص شود چه کسی مسئول نگهداری خیابان است. ایرادی ندارد که مشخص شود همکارانی مثل شهرداری مناطق، اداره برق، اداره فاضلاب و... در این امر سهیم هستند اما در مجموع باید یک‌مسئول معرفی شده و مدیریت واحد اعمال شود.

آینده ولیعصر چه می‌شود؟ 

  علی اعطا، رئیس کمیته معماری و طرح‌های شهری: 
آثاری که در فهرست میراث جهانی به ثبت می‌رسد، ارزش‌های برجسته‌ای در تراز جهانی باید داشته باشند و وقتی پیشنهادی از سوی کشوری ارائه می‌شود، باید این ارزش‌ها توضیح داده شود. یعنی اثری که می‌خواهد ثبت جهانی شود به چه ترتیبی است. ضمن اینها، یک ارزیابی اصالت، سلامت و... نسبت به اثر باید صورت بگیرد، در عین حال باید در اسناد و مدارکی که ارسال می‌شود توضیح داده شود که برای محافظت و مدیریت اثر در آینده چه کاری انجام خواهد شد. خیابان ولیعصر از جنبه‌های مختلف خیابان مهمی است. طولانی‌ترین خیابان خاورمیانه است و در دوره‌های مختلف روندی را طی کرده و شکل گرفته است. چنان‌که ما عملا می‌توانیم برای آن تعبیر باغ-‌خیابان را به‌کار ببریم و به‌نظر من، این تعبیر برازنده خیابان ولیعصر است؛ یک محور خیلی طولانی، رو به یک طبیعت بی‌نظیر و چشم‌انداز کوه، دوطرف مانند مسیری که در محور باغ‌های ایرانی طی می‌شود و درختانی که در دوطرف خیابان قرار دارند، ویژگی‌های خاصی است؛ آن هم با آثار معماری و فرهنگی و تاریخی ویژه و متعلق به دوره‌های مختلف تاریخ معاصر. در امتداد این خیابان هم نقاط مختلفی وجود دارد که پشت هر کدام تاریخی هست و ارزش کالبدی، معماری و... دارد. از نظر فرهنگی و تاریخی هم قابل بحث است و در دوره‌های مختلف و حتی در دوره معاصر (بعد از انقلاب اسلامی) شکل گرفته است. برخی قسمت‌ها جنبه‌های طبیعی و اکولوژیکی دارد؛ مانند وضعیتی که در بخش شمالی خیابان وجود دارد. برخی بخش‌ها جنبه اقتصادی، تجاری، کار و فعالیت دیده می‌شود و برخی قسمت‌ها جنبه فرهنگی و هنری دارد. به هر حال، ولیعصر خیابانی بسیار متنوع با ارزش‌های کالبدی و فرهنگی و فعالیت‌های جدی است.
نکته‌ای وجود دارد که من نسبت به آن ابراز نگرانی کردم. هم‌اکنون شهرداری کار مهمی را شروع کرده که طرح «خواناسازی شهر تهران» است که در توییت آقای حناچی هم به آن اشاره شده است. شهردار تهران اعلام کردند که شروع کار خیابان ولیعصر است. اینکه بخش‌هایی از پایین نقطه یعنی میدان راه‌آهن تا بالاترین نقطه میدان تجریش را خواناسازی کنیم. منظور از خواناسازی این است عناصری قرار دهیم که از طریق اپلیکیشن‌های موبایل بتوان از نقاط مختلف کسب اطلاع کرد. مثلا از میدان ‌راه‌آهن آن سینمای معروفی که یک پادکستی هم درباره آن ساخته شد، اطلاع‌رسانی شود.

همه اینها خوب است، اما این کار معطوف به وضعیت تاریخی و پیشین، و حداکثر مربوط به وضعیت فعلی و امروز این خیابان است.در مورد خیابان تاریخی ولیعصر، واقعا برای من به‌عنوان نماینده مردم در شورا، و به‌عنوان یک کارشناس حوزه معماری، این سؤال به‌صورت جدی مطرح است که با این طرح تفصیلی که در محدوده خیابان ولیعصر داریم و با همه کژتابی‌های آن، آینده این خیابان چگونه خواهد شد. شخصا مدت‌هاست پیگیر اصلاح طرح تفصیلی در محدود خیابان ولیعصر از معاونت شهرسازی شهرداری بوده‌ام و الان وضعیتی دارد که همچنان خیلی از نقاط خیابان اجازه ساخت ساختمان‌های بلند داده می‌شود. اینکه ساختمان‌های 11طبقه ساخته شود، دیگر چیزی از هویت منظر این خیابان باقی نمی‌ماند. به چنارها آسیب می‌زند. سایه می‌اندازد. اصلاح طرح تفصیلی در محدوده ولیعصر اقدامی عاجل است و نباید اینقدر کند پیش برود. این کاری است که شهرداری باید انجام دهد که اگر می‌خواهد واقعا ثبت جهانی را پیگیری کند، بابت حفاظت و مدیریت این اثر در آینده بتواند اطمینان دهد. من چند روز پیش کاری را دیدم که در رابطه با خیابان شانزه لیزه پاریس و به قول خود فرانسوی‌ها، زیباترین خیابان جهان در پاویون آرسنال که یک مرکز اطلاعات، مستندنگاری و نمایشگاهی معماری و شهرسازی است، انجام شده بود. و خانم آن هیدالگو، شهردار پاریس درباره آن توییت کرده بود. من بازنشر کردم و نکاتی در مورد تهران و ولیعصر مطرح کردم. کلیپی 5-4دقیقه‌ای بود که نشان می‌داد آینده خیابان شانزه لیزه چگونه خواهد بود. از شهروندان سؤال کرده بود چه آینده‌ای برای زیباترین خیابان جهان متصور هستید؟ما باید آینده خیابان‌ها، میدان‌ها، پیاده‌راه‌ها را به مردم شهرمان نشان بدهیم.