چرا کودکان، نقش اصلی را در زباله‌گردی کلانشهرها دارند؟
فقر، نفت چراغ زباله‌گردی است
یک پژوهشگر اجتماعی، فقر و اعتیاد را دلایل اصلی گسترش این معضل می‌داند
لیلا شریف_روزنامه نگار
هر صبح که از خانه بیرون می‌آیید یا شب‌هایی که از مهمانی مسیر خانه را در پیش گرفته‌اید، اگر خوب چشم بگردانید، پسربچه‌ها و شاید گاهی مردان جوانی را می‌بینید که با دقت خاص خودشان در حال زیر و رو کردن سطل‌های زباله هستند. پدیده زباله‌گردی که تا چند سال پیش جسته و گریخته در خیابان‌های تهران رویت می‌شد، چنان گسترده شده است که اکنون در هر محله، چهره‌های ثابتی با لباس‌های مندرس و گونی‌ای به دوش در حال جمع‌آوری زباله هستند. براساس آنچه طیبه سیاووشی، نماینده اصلاح‌طلب مجلس در مورد زباله‌گردی اعلام کرده است؛ «پیمانکاران بدون سرمایه اولیه فعالیت خود را در این حوزه آغاز می‌کنند و از آنجا‌که وزارت کار نظارتی بر قراردادهای این پیمانکاران ندارد با افزایش حضور کودکان در این حوزه مواجه شده‌ایم به‌طوری که 75درصد جمعیت زباله‌گرد را کودکان تشکیل می‌دهند.» برای بررسی این موضوع سراغ معصومه اشتیاقی، پژوهشگر اجتماعی و جامعه‌شناس شهری رفتیم. او چندی پیش با همکاری دکتر محمدفاضلی، جامعه‌شناس و محمد فکری، کتابی تحت عنوان «جامعه‌شناسی کنش محیط‌زیستی تفکیک پسماندهای خانگی از مبدا» را منتشر کرد. یکی از بخش‌های کتاب به بحث زباله‌گردها اختصاص داده شده است. بر همین اساس با او در رابطه با زباله‌گردی و تبعات آن به گفت‌وگو نشستیم.
زباله‌گردی حاصل چه عواملی است و چرا در کلانشهری مانند تهران شاهد افزایش زباله‌گردها هستیم؟
یکی از موضوعات بحث کودکان کار در کشور ما مربوط به کودکان زباله‌گرد است. در واقع با وجود آنکه افراد بزرگسال هم به نوعی در این حیطه فعالیت می‌کنند اما بیش از همه این کودکان هستند که با توجه به شرایط خاص، تن به این کار می‌دهند. کودکان کار و زباله‌گرد بیشتر از خانواده‌های کم‌برخوردار و عمدتا آسیب‌دیده اجتماعی هستند. من در یک پروژه در مورد کودکان زباله‌گرد فعال بودم، در این پژوهش ما به بعضی مناطق جمع‌آوری زباله از جانب زباله‌گردها رفتیم، با آنها گفت‌وگو کردیم و به این نتیجه رسیدیم که بیشتر این کودکان از خانواده‌های فقیر و معتاد هستند. در کشور ما مافیای زباله وجود دارد. پیمانکارهایی هستند که در مناقصه و مزایده‌های جمع‌آوری پسماند شرکت می‌کنند و به‌دلیل اینکه کودکان کار دستمزد خیلی کمی می‌‌گیرند، بیشتر صاحبکاران جمع‌آوری زباله، برای جذب نیروی کار به سراغ کودکان می‌روند اما آن پیمانکار هرگز به شکل رسمی این موضوع را تأیید نمی‌کند.
چه میزان از این کودکان زباله‌گرد، کودکان مهاجر هستند؟
همانطور که بسیاری از کودکان کار را بچه‌های مهاجر تشکیل می‌دهند، در بحث کودکان زباله‌گرد هم بیشتر کودکان مهاجر افغان وارد کار می‌شوند. متأسفانه این کودکان و خانواده‌هایشان به‌دلیل بحث‌های حقوقی مهاجرت به هیچ وجه دنبال حق و حقوقشان نمی‌روند.
این اتفاق باعث می‌شود که کارفرماهای جمع‌آوری زباله بیشتر سمت این کودکان بروند؟
بله! دقیقا همینطور است. یکی از مسائلی که در مورد کودکان کار و بالطبع زباله‌گرد مطرح شده این است که ما در مباحث قانونی مشکل داریم و از سوی دیگر NGOهای ما چندان در این حوزه فعال نیستند یا فعالیت‌هایشان اثرگذاری ندارد.
در این میان نهادهای مختلفی مانند شهرداری، بهزیستی و... به‌عنوان مسئولان اصلی حل این مشکل نام برده می‌شوند، به‌نظر شما کدام ارگان باید نقطه پایانی بر این مشکل بگذارد؟
از نظر من نقش‌آفرینی خانواده در جایگاه برتری قرار دارد. برفرض نهادهای مختلف اعم از بهزیستی و شهرداری بسته‌های حمایتی ارائه کنند اما وقتی کودک به‌دلیل فقر و شرایط خانوادگی بعد از مدتی دوباره به سمت زباله‌گردی روی می‌آورد، این کارها چه فایده‌ای دارد؟ واقعیت این است که ما ریشه‌ای مشکلات حل نمی‌کنیم. در سال‌های اخیر مشاهده کردیم که دهک‌های پایین جامعه ما هر روز گسترده‌تر می‌شود و این دهک‌ها خانواده‌هایی هستند که به‌صورت مختلف - اعتیاد و فقر - در معرض آسیب قرار گرفته‌اند. اگر ما نتوانیم به‌صورت ریشه‌ای این مشکل را رها کنیم، بسته‌های حمایتی مقطعی فایده‌ای ندارد.
شما در آن پژوهش و مطالعات میدانی‌تان چه اطلاعاتی از فرایند کار زباله‌گردها به‌دست آوردید؟
برخلاف تصوری که وجود دارد و همه گمان می‌کنند صفر تا صد زباله‌گردها با یک باند مافیایی گره خورده است، درست نیست. در واقع بهتر است بگویم که باند مافیای زباله وجود دارد اما اینکه یک باند، تمام کودکان زباله‌گرد را سازماندهی کند، نزدیک به واقعیت نیست.
باید بگویم دلیلی که باعث می‌شود افراد به سمت زباله‌گردی بروند، این است که تقاضا برای این کار وجود دارد. در واقع، پیمانکار چنین نیروی کاری را می‌خواهد. این کار، روزانه است و با توجه به وزن زباله پولی پرداخت می‌شود، همین شرایط کافی است تا خیلی افراد به‌صورت فردی وارد این چرخه شوند. نباید فراموش کنیم که اصل اتفاقات این چنینی با فقر خانواده‌ها گره خورده است.
منظور بسیاری از بحث باند این است که یک نفر از طریقی به پیمانکار متصل می‌شود و با جمع‌آوری نیروی کار ارزان و اغلب کودک، شرایط را برای درآمدزایی خود مهیا می‌کند...
من آن باند و اقتصاد زیرزمینی را رد نمی‌کنم و نمی‌گویم که وجود خارجی ندارد. اصلا پیمانکاران نفعشان در این است که از کودکان برای جمع‌آوری زباله استفاده کنند اما این را هم می‌گویم که علت اصلی افزایش زباله‌گردی این است که ما از نظر قانونی مشکل داریم و حتی نمی‌توانیم از کودکان زباله‌گرد حمایت کنیم.
البته اخیرا طرحی از طرف بهزیستی مطرح شده است و در آن بر پیگیری منع به‌کار‌گیری کودکان در فرایند زباله‌گردی از سوی پیمانکاران تأکید شده است.
بله! اما هنوز این گفته‌ها در حد حرف است و اجرایی نشده است. وقتی قانون بالا دست قدرت اجرایی ندارد، هر فرد و پیمانکاری می‌تواند از این فضا سوءاستفاده کند. طبق قانون یک‌سری پیمانکار طبق رویه قانونی وارد این کار می‌شوند تا اینجای کار مشکلی وجود ندارد اما زمان اجرای کار تخطی کرده و از کودکان برای جمع‌آوری زباله استفاده می‌کنند. متأسفانه نبود نظارت موجب شده است تا تبعات زباله‌گردی به واسطه حضور پررنگ کودکان شدت و حدت بیشتری بگیرد.
در آن بررسی‌ای که شما داشتید روند جذب افراد برای زباله‌گردی چگونه بود؟
براساس اطلاعاتی که ما در آن پژوهش در سطح تهران به‌دست آوردیم، متوجه شدیم که پیمانکاران پاتوق بچه‌هایی که فال و گل می‌فروختند را پیدا و بچه‌ها را برای کار، جذب می‌کنند. از آنجا که زباله‌گردی درآمدش از این کارها بهتر است، بچه‌ها از این پیشنهاد استقبال می‌کنند.
اگر بخواهیم از مهم‌ترین دلایل شکل‌گیری پدیده زباله‌گردی یاد کنیم، باید به چه مواردی اشاره کرد؟
ما دچار فقر شهری هستیم. اگر بخواهیم به این موضوع نگاه کلان داشته باشیم، باید بگوییم که افراد به‌دلیل سیاست‌های نادرست، از شهرهای مختلف به تهران مهاجرت کرد‌ه‌اند و در حاشیه شهر و محله‌های فقیر ساکن شد‌ه‌اند اما مسئولان برای شهروندان مهاجر هیچ برنامه‌ای ندارند و چنین اتفاقاتی در کنار شرایط اقتصادی دست به‌دست هم می‌دهد تا پدیده زباله‌گردی گسترده‌تر شود.
مافیای زباله
در کشور ما مافیای زباله وجود دارد. پیمانکارهایی هستند که در مناقصه و مزایده‌های جمع‌آوری پسماند شرکت می‌کنند و به‌دلیل اینکه کودکان کار دستمزد خیلی کمی می‌‌گیرند، بیشتر صاحبکاران جمع‌آوری زباله، برای جذب نیروی کار به سراغ کودکان می‌روند اما آن پیمانکار هرگز به شکل رسمی این موضوع را تأیید نمی‌کند
