سیلاب و ضرورت حفظ زیرزمینی آب

مهدی معتق- استاد مرکز تحقیقات علوم زمین آلمان

چرخه علمی مدیریت منابع آب شبکه‌ای پیچیده از متغیرهای اقتصادی، سیاسی، محیط‌زیستی و اجتماعی است که غفلت از هر یک می‌تواند فاجعه بیافریند. در محافل و کتب علمی از قنات‌ها و آب‌انبارها به‌عنوان خلاقیت مردمان ساکن مناطق خشک و نیمه خشک در مدیریت منابع آب نام برده می‌شود. ایرانیان قدیم با خلاقیت مثال‌های شگفت‌انگیز و درس‌آموز به لحاظ احداث و مدیریت منابع آب برای دنیای امروز پدید آوردند؛ خلاقیت‌هایی که بر پایه درک درست از محیط‌زیست و اقلیم، بدون کپی‌برداری شکل گرفت. متأسفانه خلاقیت ایرانیان گذشته به جای توسعه و به‌روز شدن به کلی در دهه‌های اخیر به فراموشی سپرده شد. مدیریت منابع آب در سدسازی بی‌رویه با این ادعا که قنات‌ها و آب‌انبارها با نیازهای جامعه مدرن همخوانی ندارند، خلاصه شد. بدین‌ترتیب منابع آب زیرزمینی، تعیین الگوهای مناسب کشت، مدل مناسب توسعه شهری در دشت‌های سیلابی، توسعه ساختارهای مناسب جهت مقابله با سیلاب‌ و... مورد غفلت قرار گرفت. در مدتی کوتاه، تمام دشت‌های مهم کشور با کمبود شدید مخازن آب زیرزمینی و فرونشست زمین مواجه شدند و خطرپذیری مردم نسبت به بارش‌های سیلابی و تغییرات مقطعی آب‌وهوا بیشتر شد. نکته جالب در موضوع سیل در ایران، گره خوردن این پدیده با سدسازی و آبخیزداری است. در فضای رسانه‌ای ایران خبری نیست که در آن وقتی صحبت از وقوع سیلاب ‌شود، نامی از سدها ، مدیریت مخازن و سازه‌های آبخیزداری نباشد. گاه به کلی فراموش می‌شود که توسعه شهرسازی، تخریب پوشش گیاهی و ساخت بی‌رویه سازه‌های بتنی همچون جاده ، پل و کاربری‌هایی که باعث محدودیت و تخریب جریان رودخانه و بستر آن می‌شود، عامل تشدید سیلاب‌هاست. با افزایش آگاهی‌ها پیرامون اثر مخرب محیط‌زیستی سدها، سرمایه‌گذاری بر استفاده از ساختارهای مناسب با تکیه بر آب‌انبارها و مخازن آب زیرزمینی بیش از گذشته مورد توجه قرار گرفته است. یکی از جدیدترین فعالیت‌ها، سرمایه‌گذاری ۱۴ میلیون دلاری برای ایجاد پارک تاب‌آوری برابر سیل در شهر هوبوکن در نیوجرسی آمریکا در امتداد رودخانه هودسون است. این پارک با یک مخزن زیرزمینی قابلیت ذخیره و تصفیه بیش از10 هزار مترمکعب آب حاصل از بارش‌های توفانی را دارد تا پس از اتمام فصل بارش مصرف شود. (شکل زیر)

در توکیو نیز مدیریت سیل از طریق یک مخزن زیرزمینی مدرن با مساحت تقریبی 2 زمین فوتبال با ارتفاع ۱۸ متر صورت می‌گیرد. آب پس از وارد شدن به این منبع و آب‌انبارهای کوچک‌تر، وارد سیستم بسیار عظیم مدیریت سیلاب می‌شود که به طول 6 کیلومتر در زیر شهر توسعه داده شده است. (شکل زیر)

این مهندسی مشابه ایده قنات‌ و آب‌انبار به‌عنوان کارآمدترین راه انتقال آب در ایران است. جوامع امروزی متوجه شد‌ه‌اند نقطه درست منابع آب جهت مدیریت سیلاب، زیر زمین است، نه ایجاد مانع در مسیر رودخانه برای کاستن از پیک سیلاب. نگاه نوین به روش‌های مقابله با سیلاب در جهان که ریشه تاریخی آن در اقلیم‌های خشک ایران است و بدین ترتیب غفلت از انجام ایده‌های تاریخی در ایران، یادآور این بیت حافظ است که: «آنچه‌خود داشت ز بیگانه تمنا می‌کرد».