مدیریت سنتی آب؛ راهکار کاهش سیلاب در سیستان و بلوچستان

مصطفی فدایی‌فرد-  کارشناس هیدرولوژی سیلاب

پاسخ اداره آب منطقه‌ای سیستان و بلوچستان به گزارش همشهری با عنوان «تور سدسازها در آب گل‌آلود سیل» که در تاریخ 14بهمن‌ماه در همین صفحه منتشر شد، ضعیف بود. در گزارش همشهری با عنوان «تور سدسازها در آب گل‌آلود سیل»، به موضوع سدها و تأثیر آنها بر تشدید خسارات سیلاب در استان سیستان و بلوچستان نیز اشاره شده بود.
موجب تعجب است که چگونه یک دستگاه دولتی با در اختیار داشتن چندین کارشناس متخصص، سامانه‌های متعدد اندازه‌گیری بارش و دبی رودخانه‌ها و همچنین بخش‌های حکمرانی همچون معاونت حفاظت و بهره‌برداری و اداره کل آب‌های سطحی در شرکت آب منطقه‌ای سیستان و بلوچستان، چنین پاسخ ضعیفی به روزنامه همشهری ارسال کرده است.
آنگونه که از پاسخ آن اداره برمی‌آید، «وقتی بارش کمتر از نرمال باشد، با مشکل خشکسالی و وقتی بیش از حد نرمال باشد با خسارات سیلاب دست به گریبان خواهیم بود!» براساس همین پاسخ، مجموعه‌های مسئول در افزایش خسارات سیلاب بی‌تقصیر هستند! از همین‌رو‌ست که رویدادهای طبیعی و نعمت‌های الهی در عصر ما به بلایای طبیعت تعبیر شده‌اند.
در ‌انتهایی پاسخ آب منطقه‌ای سیستان و بلوچستان به همشهری آمده بود که «با ساخت سدهای مطالعاتی بیشتر، رونق کشاورزی در منطقه ایجاد خواهد شد!» لازم است برای اثبات این ادعا با آمار و اطلاعات شفاف سخن گفت و نشان داد که فقط با ساخت سدهای موجود، رونق اقتصادی در منطقه ایجاد شده است. فقر موجود در منطقه و عدم‌دسترسی مردم برخی مناطق به آب آشامیدنی سالم که گزارش آنها اتفاقا توسط خبرگزاری‌های داخلی منتشر می‌شود، تأیید‌کننده ادعای مسئولان آب منطقه‌ای سیستان و بلوچستان و مجموعه وزارت نیرو نیست.
اداره آب منطقه‌ای استان سیستان و بلوچستان باید متوجه باشد که دفاع‌نکردن، بهتر از دفاع بد است.
البته ادعای منتقدان سدسازی مبنی بر اینکه سدهای مخزنی در سیستان و بلوچستان نقشی در کاهش خسارات سیلاب نداشته‌اند! یا در حالت افراطی‌تر آن، اینکه سدها باعث تشدید سیلاب می‌شوند!! نیز به هیچ‌وجه منطقی نیست. چون آمار و اطلاعات موجود نشان می‌دهد که سدهای مخزنی سیستان و بلوچستان نیز همانند سایر سدهای مخزنی کشور نقش مؤثری در کنترل و مدیریت سیلاب‌ها داشته‌اند.
سد مخزنی جگین در هرمزگان، پیک سیلاب دی‌ماه سال‌جاری را از مقدار 5500مترمکعب بر ثانیه به 1350مترمکعب بر ثانیه کاهش داده است. یا سد پیشین در سیستان و بلوچستان در روزهای 21 و 22دی ماه، مقادیر پیک 3954 و 3559مترمکعب بر ثانیه را در همان روزها به مقادیر 1349 و 1520مترمکعب بر ثانیه کاهش داده و در محدود‌کردن خسارات بسیار مؤثر ‌بوده‌اند.
واضح است که احداث سدهای مخزنی بیشتر و یا افزایش گنجایش مخازن سدهای موجود به‌خصوص برای عملی‌کردن کنترل سیلاب می‌توانند نقش مؤثری در کاهش خسارات داشته باشند، ولی نکته بسیار مهم اینکه برای این دیدگاه، هزینه‌های هنگفتی لازم است که با شرایط مالی و اقتصادی این روزهای کشور متناسب نیست. این در حالی است که با احداث همه سدهای مطالعاتی در منطقه نیز به 2 دلیل مهم زیر نمی‌توان انتظار داشت که سیلاب‌ها و خشکسالی‌ها در آینده فقط توسط سدها کنترل و مدیریت شوند.
1- سدهای مخزنی در خوش‌بینانه‌ترین حالت می‌توانند سیلاب‌ها با دوره‌های بازگشت محدودی را کنترل و مدیریت کنند و درصورت وقوع بارش‌ها و سیلاب‌های با دوره‌های بازگشت بالاتر که به‌دلیل پدیده تغییر اقلیم وقوع آنها بسیار محتمل است، سدهای مخزنی نقش مؤثری در کنترل و مدیریت سیلاب نخواهند داشت.
2- بسیاری از مراکز شهری، روستایی، کشاورزی، صنعتی و اقتصادی و بسیاری از زیرساخت‌های کشور در دشت‌ها واقع شده‌اند که ساختاری برای احداث سد در آن مناطق وجود ندارد و وقوع بارش‌های زیاد و مستقیم بر پهنه‌های موردنظر (همانند وقوع بارندگی‌های شدید سیستان و بلوچستان)، می‌تواند باعث آبگرفتگی‌های شدید و خسارت‌های فراوان شود. با توجه به شرایط نامساعد اقتصادی کشور، از این پس امکان احداث سازه‌های بزرگ فراهم نخواهد بود، بنابراین لازم است مدیریت غیرسازه‌ای و بهره‌برداری از روش‌های سنتی نیز مورد توجه قرار گیرد. تلفیق دانش بومی و دانش روز می‌تواند برای دستیابی به توسعه پایدار کشاورزی نتیجه‌بخش باشد. مردم سیستان و بلوچستان در قدیم، با رعایت حریم و حرمت رودخانه‌ها و سیلاب دشت‌ها، سازه‌هایی به‌نام خوشاب احداث می‌کردند که نمونه‌هایی از همزیستی دیرینه مردم این دیار با عوامل طبیعی آبخیزها‌ست.با وجود توسعه سیستم‌های آبیاری نوین، هنوز هم این روش‌ها در این منطقه کارایی دارند. علاوه بر آب، در این ناحیه موضوع ایجاد زمین کشاورزی با مواد رسوبی همراه سیل نیز از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. ‌رسوب فراوان منتقل‌شده توسط سیلاب نه‌تنها مشکلی برای مردم سیستان و بلوچستان ایجاد نمی‌کرد که با تله‌اندازی رسوب، مردم سیستان و بلوچستان بهترین بهره‌برداری از این روش داشتند. خوشاب‌ها علاوه بر مهار سیل و بهره‌برداری از آب، از حجم رسوبات منتقل شده نیز استفاده می‌کردند تا زمین‌های آباد و کشتزارهای غنی ایجاد شود.
چنانچه این روش‌های ارزشمند سنتی در اختیار غرب می‌بود، به‌طور حتم با تکنولوژی‌های نوین توسعه می‌یافت و به‌عنوان استاندارد، دستورالعمل و یا راهنما برای حفظ آب‌های سطحی در مناطق خشک به کشورهای کمتر توسعه‌یافته صادر می‌شد. کارشناسان و متخصصان خارجی و غربی که از سازه‌های سنتی خوشاب در سیستان و بلوچستان بازدید کرده‌اند، به این نتیجه رسیده‌اند که اصلا وجود تمدن هزاران‌ساله در این منطقه به‌دلیل هوشمندی‌ در به‌کارگیری استعدادهای طبیعت با احداث خوشاب‌ها بود. باید دانست که پدیده تغییر اقلیم منجر به تغییر الگو، زمان و نوع بارش‌ها شده است به‌نحوی که باید از این پس بیشتر انتظار وقوع سیلاب‌های شدید و خشکسالی‌های طولانی‌مدت داشت. برای مقابله با این اوضاع، اگرچه وجود سدهای مخزنی موجود مغتنم است، ولی برای بهبود شرایط و کاهش تبعات و خسارات ناشی از سیلاب و خشکسالی‌ها و با توجه به محدودیت‌های مالی و اعتباری کشور، لازم است به جای احداث سدهای جدید، در پی تهیه دستورالعمل‌های بهره‌برداری بهینه از سدهای موجود در زمان سیلاب، آبخیزداری، توسعه صنعت بیمه سیلاب، توسعه روش‌های سنتی و بومی، تهیه نقشه‌های تفکیک مناطق در خطر سیلاب و مناطق امن، توسعه سیستم‌های هشدار سیل، رفع تجاوز به حریم و بستر رودخانه‌ها و سیلاب‌دشت‌ها، توسعه اشتغال غیرآب‌محور مانند توسعه گردشگری و افزایش آگاهی‌های عمومی و تعیین اقدامات سازمان‌ها و نهادهای مرتبط قبل، حین و پس از وقوع سیلاب بود که اعتبارات و منابع مالی محدود نیاز دارند.