بر لبه تیغ معیشت

مائده امینی _ روزنامه‌نگار

هیاهوها تمام شده. کمک‌های مردمی رسیده. خبرنگاران کم‌کم به خانه‌های خود برگشته‌اند. مشکل آبگرفتگی بیشتر خیابان‌ها حل شده اما زمین‌های کشاورزی حالا حالاها برای آنها زمین نمی‌شود. کنارک، نیکشهر، چابهار، قصرقند، دلگان، مهرستان، سرباز، بمپور، فنوج، سیب و سوران و خاش....شهرستان‌هایی هستند که سیل بیشتر از همه استان دامن زمین‌های کشاورزی‌شان را گرفته است. تا همین یک سال پیش، مشکل کشاورزان سیستانی و بلوچ، خشکسالی و کم‌آبی بود. حالا باران آمده و همه محصولات، چاه‌های آب، تاسیسات آبی وخاکی و... را از بین برده است. عزیز دادی‌پور یکی از همین کشاورزهاست. عکس زمین آب گرفته‌اش را نشان می‌دهد و به همشهری می‌گوید: «حدود 12هکتار زمین‌ داشتم. همه را آب شسته و تبدیل به تالاب کرده؛ گوجه‌ها و هندوانه‌هایم همه از بین رفته‌اند و برای احیای هر هکتار از این زمین، باید بین 10تا 15میلیون تومان هزینه کنیم». او که کشاورز نمونه استان هم شده، ادامه می‌دهد: «از طرف جهادکشاورزی آمده‌اند. زمین‌ها را دیده‌اند. خسارت ما را برآورد کرده‌اند اما هیچ‌کس هیچ قول یا وعده‌ای برای کمک به ما – حداقل هنوز- نداده است». دادی‌پور می‌گوید: «شهرستان کنارک و شهرستان چابهار بخش دشتیاری بیشترین آسیب را در این حوزه دیده‌اند. زمین‌هایشان به‌طور کلی از بین رفته و تبدیل به رودخانه و تالاب شده. این کشاورز تأکید می‌کند اگر تسهیلات لازم در اختیارشان قرار بگیرد می‌توان در یک بازه زمانی دوتا سه‌ماهه زمین‌ها را احیا کرد و در غیراین صورت ممکن است این فرایند بیش از 3سال زمان ببرد. در همین زمینه با هدایت فهمی - کارشناس مسائل آب و رئیس مرکز تحقیقات پژوهاب گستر - گفت‌وگو کرده‌ایم.

مردم استان سیستان و بلوچستان تا قبل از این برای برداشت محصولات کشاورزی خود با خشکسالی مواجه بودند و حالا سیل اخیر زمین‌هایشان را شسته است. شغل اصلی مردم این منطقه کشاورزی است، آیا می‌توان گفت که پس از فروکش کردن آب‌ها، مسئله آب در این استان حل خواهد شد یا نیاز به آب و باران همچنان در این استان وجود دارد؟
پدیده‌های طبیعی صفر و یک نیستند؛ هر پدیده‌ای که در طبیعت اتفاق می‌افتد، هم جنبه‌های محیط‌زیستی مفید دارد و هم جنبه‌های منفی. باید بدانیم می‌خواهیم از کدام جنبه به مسئله نگاه کنیم؛ چرا که سیل از یک نظر، یک مکانیسم طبیعی است که وقتی رخ می‌دهد، رسوبات و مواد عالی با خود می‌آورد؛ رسوباتی حاصلخیز که برای کشاورزی مفیدند. اما از طرف دیگر سیل با خود فرسایش هم به‌دنبال دارد؛ جریان طبیعی آب مناطقی را دچار فرسایش می‌کند و زمین‌های کشاورزی که در بالادست یا شیب‌ها قرار دارند، از بین می‌برد.
در سیستان و بلوچستان به کدام برداشت از سیل نزدیک‌تریم؟
می‌توان گفت آنچه در سیستان و بلوچستان اتفاق افتاده است، ناشی از سوء مدیریت است. می‌توانستیم با تمهیداتی مثل لایروبی رودخانه‌ها، اصلاح و ساماندهی آنها و ایجاد سیستم‌های هشدار سیل و مدیریت بهره‌برداری درست از مخازن، تلفات و آسیب‌هایی که به بار آمده را به حداقل برسانیم اما متأسفانه واقعیت این است که ما بعد از انقلاب چندان به این منطقه نرسیدیم و زیرساخت لازم را برای آن فراهم نکردیم.
آیا این سیل بر جنس خاک این استان تأثیر می‌گذارد؟ یعنی می‌تواند جنس یا حاصلخیزی خاک منطقه را تغییر دهد؟
برای پاسخ به این سؤال نیاز به نمونه‌برداری صحرایی و مطالعه میدانی داریم اما در مناطقی مثل سیستان و بلوچستان و کویر معمولا بخشی از علل تشدید سیل شن‌های روان هستند. همچنین فرسایش بادی که صورت گرفته، موجب پر شدن آب راه‌ها و مسیل‌ها شده و بدین‌ترتیب سبب تشدید سیل می‌شوند. این خلاصه‌ای از اتفاقی است که در سیستان و بلوچستان افتاده است.
تا امروز مدیریت درستی برای هدایت منابع آب نداشته‌ایم، حالا  بهترین رویکرد برای مردمی که در این استان مهجور زمین کشاورزی داشتند، چیست؟ آیا سبک زندگی در این استان تغییر خواهد کرد؟ 
مناطقی مثل سیستان و بلوچستان در عین اینکه از نظر منابع آبی فقیر بوده و جزو مناطق خشک به شمار می‌روند از سوی دیگر، سیل‌های مخربی در آن جا رخ می‌دهد. این استان دچار تغییر اقلیم شده است؛ مسئله‌ای که هم کاهش متوسط منابع آبی را در پی دارد و هم سیل‌ها و خشکسالی‌ها را تشدید می‌کند. لذا باید به فکر این بود که نخست، نمک‌زدایی آب دریا صورت بگیرد و آب شرب سالم و بهداشتی برای منطقه تأمین و زیرساخت‌های مناسب برای همین مسئله ایجاد شود. همچنین باید فعالیت‌های غیرکشاورزی در آن منطقه توسعه پیدا کند تا اقتصاد آنجا از وابستگی به کشاورزی به سمت فعالیت‌های اقتصادی مبتنی بر صنعت، خدمات، گردشگری و... برود. هم‌اکنون منطقه سیستان و بلوچستان نه صنعت پیشرفته‌ای دارد، نه خدمات مناسبی در آن ارائه می‌شود. زندگی مردم فقیر آنجا به کشاورزی وابسته است. 
آیا می‌توان گفت که اقلیم استان سیستان و بلوچستان به‌طور کلی تغییر کرده است یا اینکه یک سیل نمی‌تواند گواه این مسئله باشد؟ 
در این مسئله شک نکنید که به‌طور کلی کشور ما دچار تغییر اقلیم شده است. ما در دوران‌گذار تغییر اقلیمی هستیم؛ یعنی در عین حال که متوسط درازمدت بارش‌ها و منابع آبی کاهش یافته است اما زمان سیل، شدت و تواتر سیل و خشکسالی افزایش پیدا کرده. بنابراین قطعا سیستان و بلوچستان و بسیاری از مناطق کشور با 2 پدیده خشکسالی و سیل در آینده بیشتر روبه‌رو خواهند بود.
 
سوء مدیریت
می‌توانستیم با تمهیداتی مثل لایروبی رودخانه‌ها، اصلاح و ساماندهی آنها و ایجاد سیستم‌های هشدار سیل و مدیریت بهره‌برداری درست از مخازن، تلفات و آسیب‌هایی که به بار آمده را به حداقل برسانیم اما متأسفانه واقعیت این است که ما بعد از انقلاب چندان به این منطقه نرسیدیم و زیرساخت لازم را برای آن فراهم نکردیم