خزر بدون ماهی

زهرا رفیعی- خبرنگار

گرمایش جهانی و تغییر اقلیم فقط محدود به عرض‌های جنوبی کشور نمی‌شود، مناطق شمالی که آب و هوای مرطوب دارد نیز این تغییرات را تجربه خواهند کرد، اما به‌گونه‌ای دیگر. با تغییر اقلیم، علاوه بر آنکه دمای سطح آب خزر افزایش می‌یابد محیط دریا نیز اسیدی شده و آبزیان خزری را با کاهش شدید جمعیت مواجه کرده است.
بهروز ابطحی، رئیس پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی در گفت‌و‌گو با همشهری درباره شرایط زیست آبزیان خزر گفت: دریای خزر از نظر گونه‌های بومی شرایط خاص خود را دارد. تعداد گونه‌های بومی آن نسبت به محیط‌های بسته و دریاها بیشتر است، تنوع گونه‌های ماهی آن نسبت به بسیاری از محیط‌های دریایی یا دریاچه‌ها کمتر است و بخش زیادی از گونه‌های آن را ماهیان مهاجر تشکیل می‌دهند.  وی با اشاره به اینکه جمعیت گونه‌های آبزیان پیش از تغییرات زیست‌محیطی و صید بی‌رویه در دریای خزر نسبتا بالا بود گفت: پیش از این از هرگونه جمعیت زیادی در دریای خزر زندگی می‌کرد. در چند دهه اخیر به‌دلیل صید بی‌رویه در همه کشورهای حاشیه دریای خزر، صید غیرمجاز و آلودگی‌های زیست‌محیطی در دریا و رودخانه‌های منتهی به آن جمعیت ماهی به‌شدت رو به کاهش رفته است. بخش زیادی از گونه‌های آبزیان خزر مهاجرند؛ به‌گونه‌ای که تکثیر و تخم‌ریزی آنها وابسته به رودخانه‌های اطراف دریای خزر است.
وی در مورد عوامل مخرب زیستگاه آبزیان خزر گفت: تغییر رژیم رودخانه‌ها با احداث سد و پل در مسیر آنها بر اکوسیستم دریای خزر تأثیر منفی گذاشته است. رژیم جریان رودخانه‌ها تغییر کرده، حجم آب رودخانه‌ها کاهش یافته و یا برای کشاورزی مورد استفاده قرار گرفته است. از سوی دیگر ورود پساب‌های صنعتی، کشاورزی و شهری به رودخانه‌ها، محیط تکثیر ماهیان را تخریب کرده است. اختلال در تخم‌ریزی به‌طور مستقیم جمعیت ماهیان را کاهش داده، چرا که بخشی از زیست برخی از ماهیان در رودخانه‌ها سپری می‌شود و کاهش حجم و کیفیت آب این گونه‌های آبزی را در خطر قرار می‌دهد.

مهاجران بی‌بازگشت
بهروز ابطحی گفت: بخش عمده‌ای از ماهیان اقتصادی دریای خزر، گونه‌های مهاجر هستند. تخریب زیستگاه، جمعیت این گونه‌ها را تحت فشار و تهدید قرار می‌دهد. ماهیان دریای خزر نسبت به چند دهه گذشته به‌شدت کاهش یافته‌ است. تعدادی از ماهیان دریای خزر در فهرست گونه‌های در معرض انقراض قرار دارند. شاید به تعداد بسیار کم از آنها در خزر وجود داشته باشد اما تعدادشان به اندازه‌ای کم است که در صید مشاهده نمی‌شوند یا به ندرت صید می‌شوند.
رئیس پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی با تأکید بر خطر کاهش جمعیت آبزیان در دریای خزر گفت: جمعیت ماهیان خاویاری (فیل ماهی، ازون‌برون، تاس‌ماهی روسی، تاس ماهی ایرانی) به‌شدت کاهش یافته است. البته تلاش‌های زیادی از سوی شیلات برای حفظ این گونه‌ها انجام شده است. به‌طوری که می‌توان گفت اگر تکثیر و رهاسازی ماهیان توسط شیلات صورت نمی‌گرفت جمعیت این گونه‌ها به کلی از بین می‌رفت. ماهیان سفید و خاویاری از دهه‌های 50و 60دائما تکثیر و پشتیبانی شده است اما تخریب زیستگاه و صید بی‌رویه در موفقیت این اقدامات تأثیر منفی دارد. البته جمعیت آبزیانی مانند کیلکا و کفال که مهاجر نیستند نیز به‌دلیل برخی تأثیرات انسانی ممکن است تهدید شود. نوسانات دوره‌ای تراز آب دریای خزر بر تعداد جمعیت این گونه‌ها مؤثر است.
وی با اشاره به اینکه جمعیت  5ماهی دریای خزر در سال‌های اخیر کاهش چشمگیری داشته، گفت: در میان آبزیان خزر، فیل‌ماهی در معرض انقراض قرار گرفته است. البته در محیط دریایی تأیید انقراض کامل گونه‌ها دشوار است. ولی باید تأکید کرد که ماهیان خاویاری به حدی تعدادشان کم شده است که از زمره ماهیان اقتصادی قابل صید خارج شده‌اند. صید این دسته از ماهی‌ها در کشور‌های حاشیه دریای خزر نیز با محدودیت بسیار مواجه است.  ابطحی با اشاره به اینکه تخریب تالاب‌ها در کاهش تکثیر ماهیان در خزر مؤثر است گفت: تالاب‌های حاشیه دریای خزر در مهاجرت پرندگان نیز مؤثرند. به‌طور مثال تالاب میانکاله بیش از اینکه برای ماهیان اهمیت داشته باشد، برای مهاجرت پرندگان مهم است. کاهش مساحت تالاب و کاهش تراز و کیفیت آب تالاب‌ها، زادآوری پرندگان آبزی و کنار آبزی تالاب‌ها را تهدید می‌کند.

نابودی زیستگاه آبزیان خزری
از نظر محمدرضا  فاطمی، کارشناس منابع طبیعی، آنچه در انتظار دریای خزر، تالاب‌های ساحلی و زیستمندان آن است، قابل پیش‌بینی است. تغییراتی که در سال‌های اخیر به‌دست انسان در این حوضه آبریز رخ داده و نوسانات طبیعی تراز آب دریای خزر دست در دست هم منجر به تغییر این زیستگاه خواهد شد.
افزایش دمای آب سطحی خزر به میزان یک درجه سلسیوس، افزایش و کاهش پوشش برف در حوضه آبریز، تغییر سرعت باد در حوضه ولگا، مصرف آب در حوضه آبریز خزر به میزان ۲۳ کیلومترمربع در سال، افزایش ورودی مواد مغذی به دریای خزر و کاهش اکسیژن در آب عمیق، تغییرات غیر‌آلاینده در رودها، برداشت بی‌رویه و حضور پرتعداد انسان‌ها در دهانه رودخانه‌ها ازجمله چالش‌های امروز دریای خزر به شمار می‌رود.
 این کارشناس منابع طبیعی درباره حیات آبزیان در تالاب‌های ساحلی دریای خزر به همشهری گفت: تالاب‌های ساحلی گمیشان و میانکاله در اثر بالا‌ آمدن آب به‌وجود آمده‌اند؛ در نتیجه وجودشان در گرو بالا بودن دریای خزر است. در سال‌های اخیر که آب دریا در حال عقب‌نشینی است، این تالاب‌ها در حال خشک شدن هستند. این امر طبیعی را نمی‌توان مشکل به‌حساب آورد. اما حکایت تالاب انزلی متفاوت است. این تالاب، اکوسیستم مصبی 8رودخانه‌ای است که به آن سرازیر می‌شود. آب این تالاب با این رودخانه‌ها تامین می‌شود و اگر با رسوبات بالادست پر نمی‌شد، همچنان حیاتش با پایین رفتن آب دریا برقرار بود. جنگل‌زدایی‌ در حوضه آبریز بالادست این رودخانه‌ها میزان رسوبات را افزایش داده به‌طوری که از 400هزار مترمکعب مواد جامد سرریز شده به تالاب، حدود 70درصد در بستر تالاب باقی می‌ماند. با کاهش عمق تالاب و ورود آلاینده‌های شهری و صنعتی، گیاه نی در تالاب رشد می‌کند و نیزار‌ها رسوبات را به‌صورت مضاعف به دام می‌اندازند.
فاطمی با اشاره به گذشته تالاب انزلی گفت: در گذشته تالاب انزلی به مانند خلیج چابهار، پهنه آبی وسیعی بود که در آن هیچ گیاهی رشد نمی‌کرد و صیادی از دریای خزر در این تالاب انجام می‌شد. به‌طوری که 6هزار تن ماهی سفید از همین تالاب صید می‌شد. آب تالاب در سال‌های اخیر یک متر و 20سانت کاهش یافته و در حال خشک شدن است. در آینده نیز آب خزر کاهش می‌یابد و بالا نمی‌آید؛ مگر به احتمال بسیار کم. تالاب‌ انزلی به مجراهایی تبدیل خواهد شد که آب رودخانه‌ها را به دریا منتقل می‌کند. این کارشناس منابع‌طبیعی با اشاره به مخاطرات تالاب انزلی گفت: پسروی آب دریا، احداث بندر و اسکله و رسوب‌گذاری 3 عامل خشک شدن تالاب انزلی است. به‌نظر من تالاب تا 15- 10سال آینده کاملا خشک شده و فقط آبراهه‌ها در آن جاری می‌شود. وی با اشاره به اینکه ماهیان خزر برای تخم‌ریزی به رودخانه‌ها می‌روند گفت: به‌دلیل جریان 8رودخانه در تالاب انزلی، ماهی‌ها به تالاب انزلی می‌آمدند، اما به‌دلیل صید بی‌رویه و آلودگی آب این رودخانه‌ها، نسل ماهیان به خطر افتاده است. تالاب انزلی به دلایلی که گفته شد کارکرد زادآوری خود را از دست می‌دهد. خشک شدن تالاب‌های گمیشان و میانکاله برای تکثیر و تخم‌ریزی ماهیان غیرمهاجر بسیار تأثیر منفی دارد. جمعیت ماهیان خزری در سال‌های آتی بسیار کاهش خواهد یافت ولی با روند پیش‌رو ماهیان خاویاری ممکن است به کلی از بین بروند.

جمعیت  5 گونه از ماهیان دریای خزر در سال‌های اخیر با کاهش شدید مواجه شده و  فیل‌ماهی خزر در معرض انقراض قرار گرفته است